قاعده لاضرر در حقوق | بررسی جایگاه در قانون مدنی، کیفری و اساسی

قاعده لاضرر به‌عنوان یک اصل بنیادین، بر پایه آموزه‌های دینی و حدیث پیامبر اسلام (ص) شکل گرفته است. هدف این قاعده جلوگیری از ضرر و زیان غیرقابل جبران و برقراری تعادل میان حقوق فردی و اجتماعی است. بی‌توجهی به این اصل می‌تواند منجر به اختلافات گسترده و صدور احکام ناعادلانه شود.

قاعده لاضرر چیست؟

قاعده لاضرر برگرفته از حدیث نبوی است: «لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام» یا «لا ضرر و لا ضرار علی المؤمن». بر اساس این قاعده، هیچ فردی در اسلام مجاز به وارد کردن زیان به دیگری نیست و در صورتی که اجرای یک حکم شرعی یا قانونی موجب ضرر گردد، آن حکم رفع می‌شود.

این اصل نشان‌دهنده رحمت و لطف شارع نسبت به مردم است و بر سایر احکام تقدم دارد.

قاعده لاضرر در قانون مدنی ایران

این قاعده به‌طور مستقیم در مواد مختلف قانون مدنی انعکاس یافته است:

ماده ۱۰۶: مالک نمی‌تواند تصرفی انجام دهد که موجب تضییع یا تعطیل حق ارتفاق دیگری شود.

ماده ۱۳۲: هیچ‌کس نمی‌تواند در ملک خود تصرفی کند که موجب تضرر همسایه شود، مگر در حد متعارف.

مواد ۳۲۹ و ۳۳۱: هر کس سبب تخریب یا عیب مالی شود، موظف به جبران خسارت است.

قاعده لاضرر در حقوق کیفری

در حقوق کیفری، این اصل به‌عنوان یک قاعده حمایتی عمل می‌کند:

اصل فردی بودن مجازات‌ها: هیچ فردی به خاطر جرم دیگری مجازات نمی‌شود.

تخفیف یا تعلیق مجازات: برای جلوگیری از ضرر بیش از حد به فرد یا جامعه، مجازات قابل کاهش یا تعلیق است.

جرایم حدی و تعزیرات: در صورت بروز ضرر غیرقابل جبران، اجرای حدود یا تعزیرات می‌تواند متوقف یا تخفیف داده شود (مثلاً سقوط حد با توبه مرتکب).

قاعده لاضرر در قانون اساسی

بازتاب این اصل در قانون اساسی ایران:

اصل ۴۰: هیچ‌کس نمی‌تواند اعمال حق خود را وسیله اضرار به غیر یا منافع عمومی قرار دهد.

اصل ۴۶: مالکیت مشروع نباید باعث ضرر به دیگران شود.

اصل ۱۷۱: در صورت ورود ضرر از سوی قاضی بر اثر اشتباه، دولت یا خود قاضی موظف به جبران خسارت است.

کاربرد قاعده لاضرر در قوانین موضوعه

جلوگیری از تصویب یا اجرای مقررات زیان‌بار برای افراد یا جامعه

تنظیم روابط قراردادی و اجتماعی به‌گونه‌ای که منجر به ضرر دیگران نشود

ممانعت از اجرای قوانین یا احکامی که زیان ناموجه ایجاد می‌کنند

تضمین عدالت در روابط حقوقی و اجتماعی

حمایت از حقوق شهروندان در برابر آسیب‌های غیرمنصفانه

مستندات قاعده لاضرر

مستندات شرعی:

حدیث نبوی «لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام» 

آیات قرآن (مانند قصص: ۷۷) 

اجماع فقها

مستندات قانونی:

ماده ۱۳۲ قانون مدنی

ماده ۴۲۱ قانون مدنی (فسخ قرارداد در صورت ضرر فاحش) 

اصل ۴۰ قانون اساسی

اصل ۱۷۱ قانون اساسی

قانون حمایت از حقوق شهروندان

قاعده لاضرر در نظام حقوقی ایران یکی از اصول محوری است که هم در فقه و هم در قوانین موضوعه انعکاس یافته است. این قاعده با هدف جلوگیری از ورود زیان ناعادلانه به افراد یا جامعه، در حوزه‌های مختلف حقوق مدنی، کیفری، اساسی، اداری، ثبت و خانواده کاربرد دارد و یکی از مهم‌ترین ابزار‌های تحقق عدالت و حمایت از حقوق شهروندان به شمار می‌رود.

انتهای پیام/