آمبودزمان چيست؟

با افزایش روزافزون دخالت دولت در شئون مختلف جامعه و وابستگی شهروندان به نهاد‌های دولتی و عمومی، گستره حقوق اجتماعی شهروندی، در عمل با محدودیت‌هایی در حوزه‌های مختلف مواجه شده است که این امر، بیم نقض حقوق شهروندان توسط ارگان‌های قدرتمند دولتی را افزایش می‌داد.

یکی از راه‌هایی که مسئولین دولت و دستگاه‌های دولتی، می‌توانند در راستای پاسخگویی و صیانت از حقوق مردم و شهروندان اتخاذ کنند، رسیدگی مؤثر به شکایات مردم از کارکنان خود است.

به همین سبب سازوکار‌های مختلفی برای دفاع از حقوق شهروندان در برابر نهاد‌های دولتی ایجاد شده که یکی از آن‌ها ایجاد نهاد‌های «آمبودزمان» در کشور‌های مختلف است. 

آمبودزمان چیست؟

آمبودزمان (Ombudsman) ریشه‌ای سوئدی (اسکاندیناوی) دارد و حدود یکصد سال است که در اروپا، آمریکا، آسیا و آفریقا برای بیان مفهوم «مبارزه با فساد» استفاده می‌شود.

معنی کلاسیک و اصلی واژه «آمبودزمان» یا «دادآوَر»، مراجع و نهاد‌هایی غیرجانبدارانه است که به عنوان «نماینده» عموم مردم، موارد نقض حقوق افراد توسط دولت یا نهاد‌ها و شرکت‌های مختلف را بررسی و بازرسی غیرقضایی می‌کند.

آمبودزمان وظیفه دارد به‌عنوان نماینده عموم مردم، موارد نقض حقوق افراد توسط دولت یا نهاد‌ها و شرکت‌های مختلف را بررسی و بازرسی کند.

نهاد آمبودزمان در نظام‌های مدرن حقوقی، واجد خصلتی غیرقضایی است که به‌عنوان یکی از ابزار‌های نوین نظارتی بر فعالیت حکومت شناخته شده و کارکرد اصلیِ خود را معطوف به دفاع از حقوق افراد کرده است.

آمبودزمان نهادی بی‌طرف، مستقل و دارای پشتوانه قانونی است که به شکایات مردم از دستگاه‌های اداری، مقامات یا نهاد‌های عمومی، مؤسسات مالی و ... رسیدگی غیرقضایی می‌کند و می‌تواند در کاهش و مدیریت تعارض منافع، کاهش لابی و بهبود شاخص‌های فساد نقش‌آفرین باشد. این نهاد برای رسیدگی سریع و غیرتشریفاتی به شکایات و تظلمات اشخاص از دستگاه‌های حاکمیتی و اجرایی ایجاد شده است.

آمبودزمان در حقیقت نهادی است که در کشور‌های مختلف به موجب قوانین اساسی و قانون عادی به وجود آمده و وظیفه آن بررسی و تحقیق در رابطه با گزارشات و شکایات مردمی واصله است تاعملکرد ناصحیح دستگاه‌های حاکمیتی و اجرایی در انجام وظایف و قوانین مربوطه را رسیدگی کند.

بُعد ویژه دیگر آمبودزمان حمایت از حقوق آزادی‌های شهروندان و در نهایت پیگیری جبران خسارت وارد به شهروندان است که در اثر اقدامات مغایر قانون دستگاه حاکمیتی ایجاد شده است.

هدف از تشکیل آمبودزمان

کلمه «آمبودزمان» در سراسر جهان، تداعی‌کننده احساس امنیت، محافظت و آزادی است. ساختار و صلاحیت‌های این نهاد در کشور‌های مختلف با توجه به شرایط و وضعیت حکومت و جامعه، متفاوت است.

هدف از تشکیل دفاتر آمبودزمان، حمایت از حقوق اقشار مردم در مقابل نقض قانون، سوءاستفاده از قدرت، سوءجریانات اداری، تصمیمات ناعادلانه در امور اجرایی و عدم حسن اجرای امور است؛ به عبارتی آمبودزمان یک نوع ضمانت اجرایی غیرقضایی برای نظارت بر حسن جریان قانون در کشور و حمایت از حقوق و آزادی‌های افراد است.

ویژگی این نوع رسیدگی غیرقضایی و آمبودزمانی، عدم تشریفات و افزایش سرعت عمل در به نتیجه رسیدن شکایات است. به همین خاطر، آمبودزمان مورد استقبال کشور‌های مختلف دنیا قرار گرفته است.

آمبودزمان نهادی برای افزایش شفافیت، پاسخگویی و مسئولیت‌پذیری در مدیریت عمومی کشور‌هاست که دسترسی شهروندان را به عدالت تسهیل می‌کند و یکی از ابزار‌های کلیدی نظارت بر عملکرد دولت‌ها و حاکمیت‌ها است و به سیاست‌های عادلانه و منطبق با قانون آنها کمک می‌کند.

این نهاد شکایت‌ها را دریافت می‌کند و مورد تحقیق و بررسی قرار می‌دهد و سپس براساس قوانین و مقررات خود رهنمود‌های لازم را به مقامات مسئول ارائه می‌دهد.

آمبودزمان‌ها علی‌رغم تفاوت‌هایی که با یکدیگر دارند، در یک هدف مشترک هستند و آن هدف در مرحله اول؛ خدمت به مردم و حمایت از ضعفا، در مرحله دوم؛ استماع شکایات مرتبط با عملکرد حوزه‌های عمومی یا به عبارتی دستگاه‌های خدمات‌رسان عمومی و در مرحله سوم؛ پیگیری جبران خسارت آنهاست.

آمبودزمان حلقه ارتباطی میان مردم و حکومت است که می‌تواند نقش داوری داشته باشد. در ایران سازمان بازرسی کل کشور، به عنوان نهاد آمبودزمان فعالیت می‌کند.

مؤسسه بین‌المللی دادآوری

مؤسسه بین‌المللی دادآوری (IOI) که در سال ۱۹۷۸ در وین اتریش بنیاد نهاده شد، تنها سازمان جهانی است که برای همکاری بیش از ۱۵۰ مؤسسه آمبودزمان فعال در دنیا تأسیس شده است.

مؤسسه آمبودزمانی بین‌المللی دارای ۵ حوزه منطقه‌ای در آفریقا، آسیا، استرالیا، اروپا، آمریکای لاتین و حوزه کارائیب و آمریکای شمالی است.

انجمن آمبودزمان آسیایی

انجمن آمبودزمان آسیایی (AOA) در تاریخ ۱۶ آوریل ۱۹۹۶ میلادی (۲۸ فروردین ۱۳۷۵) به عنوان یک انجمن غیرحکومتی، غیرسیاسی، مستقل و حرفه‌ای آمبودزمان در آسیا به وجود آمد.

ایده تشکیل انجمن آمبودزمان آسیایی (Asian Ombudsman Association) در سال ۱۹۹۵ در اجلاس عمومی مؤسسه آمبودزمان بین‌المللی (IOI) با تأسیس نهادی در آسیا برای توسعه فعالیت‌های آمبودزمانی مورد تاکید قرار گرفت. با گذشت یک سال از طرح تشکیل انجمن مرتبط با فعالیت‌های آمبودزمانی در آسیا، انجمن آمبودزمان آسیایی به عنوان یک انجمن غیرحکومتی، غیرسیاسی، مستقل و حرفه‌ای آمبودزمانی در آسیا بوجود آمد.

هیئت مدیره انجمن آمبودزمان آسیایی متشکل از ۹ نفر و برای یک دوره چهار ساله انتخاب می‌شوند. برای انجمن شرایط ورود اعضاء جدید به منظور توسعه فعالیت‌های آمبودزمانی مورد توجه واقع شده است.

برای عضویت، نهاد آمبودزمانی، کشور متقاضی باید تقاضای خود را به‌صورت مکتوب و به همراه اساسنامه یا قانون تشکیل نهاد، به دبیرخانه ارسال و نوع عضویت خود را مشخص کند. تقاضای عضویت، در جلسه هیئت مدیره مطرح و بر اساس اتفاق آراء، عضویت تایید می‌شود.

برخی اعضای انجمن آمبودزمان آسیایی عبارتند از: جمهوری اسلامی ایران، چین، ژاپن، یمن، تایلند، پاکستان، مالزی، اندونزی، هندوستان، ازبکستان، منطقه اداری ویژه ماکائو، ویتنام، جمهوری آذربایجان، قرقیزستان، تاتارستان روسیه و منطقه اداری ویژه هنگ کنگ و ...

نقش جمهوری اسلامی ایران در انجمن آمبودزمان آسیایی

جمهوری اسلامی ایران در کنار دیگر اعضاء انجمن، نقش اساسی برای توسعه فعالیت‌های آمبودزمانی انجمن ایفاء کرده است. سازمان بازرسی کل کشور به عنوان عضو مؤسس انجمن به نمایندگی از ایران از بدو تاسیس در انجمن حضور داشته و در تمامی مذاکرات و جلسات هیئت مدیره و مجمع عمومی نقش فعالی داشته است.

این سازمان تجربه برگزاری چهارمین اجلاس دو سالانه و مجمع عمومی، چهارمین مجمع عمومی آمبودزمان‌های کشور‌های عضو سازمان همکاری اسلامی و جلسه‌های هیئت مدیره انجمن را در کارنامه خود دارد.

به موجب اصل ۱۷۴ قانون اساسی دو وظیفه مهم یعنی نظارت بر اجرای صحیح مقررات و حسن جریان امور برعهده سازمان بازرسی سازمان کل کشور است که در دل این دو وظیفه، یک وظیفه مهم دیگر وجود دارد و آن وظیفه آمبودزمانی سازمان است.

بر مبنای «ماده واحده قانون عضویت دولت جمهوری اسلامی ایران در سازمان‌ها و مجامع بین‌المللی»، سازمان بازرسی کل کشور به عنوان نماینده جمهوری اسلامی ایران از ابتدای دهه ۷۰ در دو نهاد مهم آمبودزمانی یعنی «انجمن آمبودزمانی آسیایی» و «موسسه آمبودزمانی بین‌المللی» عضو شد.

ضمانت اجرای آمبودزمان در سایر کشور‌ها افکار عمومی و فشاری است که رسانه‌ها وارد می‌کنند، اما آمبودزمان جمهوری اسلامی علاوه بر ضمانت اجرای افکار عمومی یک تفاوت متمایز و برجسته‌ای با سایر آمبودزمان‌ها دارد و آن این است که علاوه بر پشتوانه افکار مردمی و فشاری که رسانه‌ها وارد می‌کنند، ضمانت اجرای کیفری برای آن پیش‌بینی شده است.

به این صورت که گزارشات سازمان بازرسی کل کشور منتهی به پیشنهاد می‌شود و این پیشنهادات بر اساس ماده ۱۰ قانون تشکیل سازمان بازرسی کل کشور ظرف ۱۰ روز باید به مرحله اجرا در بیاید اما اگر به مرحله اجرا در نیاید در ماده ۸ قانون سازمان بازرسی کل کشور ضمانت اجرای کیفری برای آن پیش‌بینی شده است.

جایگاه سازمان بازرسی کل کشور به عنوان مرجع اصلی نهاد آمبودزمانی

سازمان بازرسی کل کشور در تأسیس سه نهاد منطقه‌ای آمبودزمانی شامل: «اتحادیه آمبودزمان اوراسیا»، «مرکز منطقه‌ای دستگاه‌های مبارزه با فساد نهاد‌های آمبودزمانی کشور‌های عضو اکو» و «آمبودزمان کشور‌های اسلامی» نقش بسیار موثر و غیرقابل انکاری داشته است.

سازمان بازرسی کل کشور دیپلماسی آمبودزمانی مختلفی را در طول سال‌های اخیر دنبال کرده و توانسته جایگاه اساسی و قدرتمندی را در نهاد‌های آمبودزمانی ایجاد کند. در طول این سال‌ها بیش از ۱۰ یادداشت تفاهم میان آمبودزمان جمهوری اسلامی ایران و سایر کشور‌ها منعقد شده که از جمله آنها می‌توان به کمیسیون مبارزه با فساد اندونزی، آمبودزمان پارلمانی دانمارک، آمبودزمان جمهوری ترکیه، وزارت نظارت چین، هیئت‌النظاره عراق، آمبودزمان جمهوری پاکستان، دیوان نظارت و ارزیابی ژاپن، کمیته ارمنستان، کمیسیون حقوق بشر فدراسیون روسیه و ... اشاره کرد.

سازمان بازرسی کل کشور تا به امروز در ۷ نهاد آمبودزمانی بین‌المللی و منطقه‌ای عضو است که شامل انجمن آمبودزمان آسیایی، انجمن بین‌المللی مسئول مبارزه با فساد، موسسه آمبودزمان بین‌المللی، انجمن آمبودزمان کشور‌های اسلامی، مرکز همکاری‌های منطقه‌ای دستگاه‌های مبارزه با فساد و نهاد‌های آمبودزمانی کشور‌های عضو سازمان همکاری اسلامی، اتحادیه آمبودزمان‌های اوراسیا و نهایتاً شبکه جهانی عملیاتی نهاد‌های مجری مقابله با فساد می‌شود.

انتهای پیام/