اندیشمندی که چراغ علوم عقلی را در حوزه علمیه قم روشن کرد

به گزارش خبرنگار گروه سیاسی ، امروز ۲۴ آبان ماه سالروز وفات علامه طباطبایی از برجسته‌ترین مفسران، فلیسوفان، اصولیون، فقها، عارفان و اسلام‌شناسان قرن ۱۴ ق. است.

تالیف «تفسیرالمیزان» و کتاب‌های فلسفی «بدایة الحکمة» و «نهایة الحکمة» و «اصول فلسفه و روش رئالیسم»، علامه طباطبایی را در زمره عالمان تأثیرگذار جهان تشیع قرار داده است.

علامه طباطبایی در آخرین روز ماه ذیحجه سال ۱۳۲۱ هـ. ق. در شاد آباد تبریز متولد شد و در طول ۸۱ سال عمر با برکتش، آثار ارزشمندی از خود بجای گذاشت و شاگردان وارسته و نخبه‌ای را تربیت کرد. ایشان در صبح روز یکشنبه ۱۸ محرم الحرام سال ۱۴۰۲ هـ. ق. رحلت کردند.

اجداد علامه طباطبایی از طرف پدر از اولاد حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام و از اولاد ابراهیم بن اسماعیل دیباج هستند و از طرف مادر اولاد حضرت امام حسین علیه السلام می‌باشند. در سن پنج سالگی مادرشان و در سن نه سالگی پدرشان بدرود حیات می‌گویند و از آن‌ها اولادی جز ایشان و برادر کوچکتر از ایشان بنام سید محمد حسن کسی دیگر باقی نمانده بود.

علامه طباطبایی از سال ۱۲۹۷ تا ۱۳۰۴ هـ. ش. در مدرسه طالبیه تبریز مشغول فراگیری دانش‌های مختلف اسلامی از جمله ادبیات عرب و علوم نقلی و فقه و اصول، گردید. ایشان بعد از تحصیل در مدرسه طالبیه تبریز همراه برادرشان به نجف اشرف مشرف شدند و ده سال در این شهر مقدس به تحصیل علوم دینی و کمالات اخلاقی و معنوی مشغول شدند.

علامه در نجف نزد ریاضی‌دان مشهور و مبرز جهان اسلام یعنی «آقا سید ابوالقاسم خوانساری» دانش ریاضی خود را تکمیل کرد. وی همچنین به مدت ۱۰ سال در محضر بزرگانی همچون حضرات آیات نائینی (ره) و اصفهانی (ره) فقه و اصول تلمذ کرد.

«آیت‌الله سید حسین باد کوبه‌ای» استاد علامه طباطبایی در علوم عقلی و فلسفه بود. همچنین وی معارف الهیه و اخلاق و فقه الحدیث را نزد عارف عالیقدر و کم نظیر مرحوم «آیت‌الله سید علی آقا قاضی طباطبائی (ره)» آموخت و در سیر و سلوک و مجاهدات نفسانیه و ریاضات شرعیه تحت نظر و تعلیم و تربیت آن استاد کامل قرار گرفت.

نحوه نخستین ملاقات علامه طباطبایی با آیت‌الله سید علی آقا قاضی نیز جالب توجه و حاکی از عنایات امیرالمومنین علی علیه‌اسلام به وی است. نقل است که «پس از ورود علامه به نجف اشرف، وی به بارگاه امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام رو کرده و از ایشان استمداد کرد. در پی آن آقای قاضی نزد وی آمد و فرمود که شما به حضرت علی علیه السلام عرض حال کردید و ایشان مرا فرستاده‌اند. از این پس، هفته‌ای دو جلسه با هم خواهیم داشت».

مرحوم علامه در مدتی که در نجف مشغول تحصیل بودند به علت تنگی معیشت و نرسیدن مقرری که از ملک زراعیشان در تبریز بدست می‌آمد مجبور به مراجعت به ایران می‌شود و مدت ده سال در قریه شادآباد تبریز در کنار پیگیری بحث و درس به زراعت و کشاورزی مشغول می‌شوند.

علامه طباطبایی بعد از مدتی اقامت در تبریز تصمیم می‌گیرد تا به قم عزیمت نماید و بالاخره این تصمیم خود را در سال ۱۳۲۵ هـ. ش. عملی می‌کند.

علامه، در حوزه علمیه قم به جای اشتغال به فقه و اصول، درس تفسیر قرآن و فلسفه برقرار کرد. این کار او موجب رونق دانش تفسیر در حوزه قم شد. روش تفسیری علامه طباطبایی تفسیر قرآن به قرآن بود. علامه طباطبایی از سال ۱۳۷۴ق نوشتن تفسیر المیزان را آغاز کرد و تا سال ۱۳۹۲ق، آن را در ۲۰ جلد به زبان عربی به اتمام رساند. در این تفسیر از روش تفسیر قرآن به قرآن استفاده شده است و علاوه بر تفسیر آیات و بحث‌های لغوی در بخش‌هایی جداگانه با توجه به موضوع آیات مباحث روایی، تاریخی، کلامی، فلسفی، علمی و اجتماعی نیز دارد. ترجمه این اثر به دو شکل منتشر شده است. نخست در ۴۰ جلد و سپس در ۲۰ جلد. این اثر توسط سید محمد باقر موسوی همدانی به فارسی ترجمه شده است. 

علامه طباطبایی علاوه بر اهتمام در باب تفسیر قرآن، تدریس سطوح اساسی حکمت مانند کتب «شفاء» و «اسفار» را در حوزه علمیه متداول ساخت. وی در دوران تعطیلی درس فلسفه، با برقراری جلسات هفتگی با شاگردان خاص خود تدریس مبانی فلسفی ملاصدرا و حکمت متعالیه را ادامه داد. بسیاری از مدرسان بعدی فلسفه در حوزه علمیه قم شاگردان او بودند.

مقام معظم رهبری در آبان سال ۸۹ طی بیاناتی در دیدار جمعی از اساتید و فضلا و طلاب نخبه‌ی حوزه علمیه قم، پیرامون نقش علامه طباطبایی در پایه گذاری و رونق فلسفه در حوزه علمیه قم، فرمودند: «شما ببینید یک نفس گرم مثل حاج میرزا علی آقای قاضی در نجف چقدر برکات درست کرد. شاگرد‌های مرحوم آقای قاضی هر جا که بودند، مایه‌ی برکت شدند؛ یک نمونه‌اش مرحوم علامه‌ی طباطبایی (رضوان الله تعالی علیه) که قم را روشن کرد؛ چراغ علوم عقلی را در قم ایشان روشن کرد و ادامه داد و با مشکلات ساخت. بقیه تلامذه‌ی مرحوم آقای قاضی و متأثرین از ایشان هر جا بودند، همینجور بود. در تهران، در آذربایجان، در خود نجف، در بروجرد، در جا‌های دیگر، هر جا شاگرد‌های ایشان بودند، مرکز معنویت و مرکز اشعاع روحانیت بودند. نمیشود این‌ها را ندیده گرفت».

اما علامه طباطبایی درکنار تفسیر قرآن و تدریس مباحث عقلی و فلسفی، به تربیت شاگردانی در حوزه اخلاق و عرفان اسلامی نیز توجه داشت. حضرات آیات خوشوقت، حسن‌زاده آملی، عبدالله جوادی آملی و... از این دسته شاگردان او هستند.

همچنین دیگر شاگردان علامه طباطبایی از جمله حضرات آیات مطهری، بهشتی، جوادی‌آملی و ... بعنوان روحانیون موثر در حرکت اسلامی و انقلابی مردم ایران به رهبری حضرت امام خمینی (ره) بودند.

علامه طباطبایی در زمان سکونت در قم، برای شرکت در جلساتی با حضور «هانری کُربَن» فیلسوف فرانسوی به تهران مراجعت می‌کرد و این جلسات که با حضور اندیشمندان علوم انسانی و اسلامی برگزار می‌شد و محل تلاقی اندیشه‌های متعالی اسلامی با نحله‌های فکری مغرب زمین بود، در حدود ۲۰ سال ادامه داشت.

علامه طباطبایی روز یکشنبه ۲۴ آبان ۱۳۶۰ ش. (۱۸ ماه محرم الحرام ۱۴۰۲ ق) درگذشت. جنازه وی، فردای آن روز از مسجد امام حسن عسکری تا صحن حضرت معصومه (ع) تشییع شد. آیت الله سید محمدرضا گلپایگانی بر پیکرش نماز خواند و در حرم حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد.