راه‌های تشخیص آزمایشگاهی بیماری‌های کبدی

_ کبد، یکی از اعضای حیاتی بدن انسان محسوب می‌شود که بیماری‌ها و موارد مختلفی می‌تواند بر روی آن تاثیر بگذارد و آن را گرفتار کند. در دنیای امروز راه‌ها و آزمایش‌های بسیاری برای تشخیص بیماری‌های کبدی وجود دارد.

کبدتان را چقدر می‌شناسید؟

کبد، عضو قرمز-قهوه‌ای رنگ با شکل گوه‌ای (V شکل) است که دارای دو لوب با اندازه و شکل نابرابر است. کبد انسانی دارای وزن تقریبی ۱٫۵ کیلوگرم بوده و دارای عرض تقریبی ۱۵ سانتی‌متری است.

در واقع اندازه کبد بین افراد مختلف تفاوت قابل توجهی دارد و برای مردان رنج مرجع استاندارد ۹۷۰–۱٬۸۶۰ گرم و برای زنان ۶۰۰–۱٬۷۷۰ گرم است.

این عضو، هم سنگین‌ترین عضو و هم بزرگترین غده بدن انسان است. موقعیت آن در قسمت فوقانی و راست از یک چهارم حفره شکمی قرار داشته و دقیقاً زیر دیافراگ و سمت راست معده قرار داشته و بر روی کیسه صفرا قرار دارد.

کبد به دو رگ خونی متصل است:

سرخرگ کبدی
سیاهرگ باب

شریان هپاتیک، خون غنی از اکسیژن را از آئورت و از طریق تنه سلیاک حمل می‌کند، در حالی که سیاهرگ باب خون غنی از مواد مغذی هضم شده را از کل لوله گوارشی و همچنین طحال و لوزالمعده حمل می‌کند. این عروق خونی به مویرگ‌های کوچکی تقسیم‌بندی می‌شود که آن‌ها را به نام سینوس‌های کبدی می‌شناسند و سپس به لوبول‌ها می‌ریزند.

در حقیقت کبد یک عضو گوارشی کمکی است که مایع صفرا را تولید می‌کند.

صفرا مایعی قلیایی است که شامل کلسترول و اسید‌های صفراوی است و به تجزیه چربی کمک می‌کند.

کیسه صفرا، کیسه کوچکی است که درست زیر کبد قرار داشته و صفرای تولید شده توسط کبد را در خود ذخیره کرده و سپس این مایع به روده کوچک جهت تکمیل گوارش حرکت می‌کند. کبد، بافت به شدت تخصص یافته‌ای است که اکثراً از هپاتوسیت‌ها تشکیل شده و به تنظیم انواع متنوعی از واکنش‌های حجم-بالای بیوشیمیایی، شامل سنتز و تجزیه مولکول‌های پیچیده و کوچک می‌پردازد که بسیاری از این‌ها برای عملکرد حیاتی طبیعی بدن لازم‌اند.

تخمین‌های مختلفی در ارتباط با تعداد عملکرد‌های کبد صورت پذیرفته، اما کتب مرجع اغلب تعدادشان را حدود ۵۰۰ تا برآورد کرده‌اند.

عوامل خطرساز برای کبد

عواملی که ممکن است خطر ابتلا به بیماری‌های کبد را افزایش دهند عبارتند از:

سوء مصرف الکل
تزریق مواد مخدر با استفاده از سوزن مشترک
خالکوبی
قرار گرفتن در معرض خون و مایعات بدن افراد آلوده
داشتن شرکای جنسی متعدد (انجام رفتار‌های مخاطره آمیز)
قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی یا سموم خاص
دیابت
چاقی

علل بیماری‌های کبد چیست؟

کبد به اَشکال مختلفی دچار آسیب می‌شود که عبارت‌اند از:

التهاب سلول‌ها مانند هپاتیت
انسداد در جریان صفرا مانند کُلستاسیس
تجمع کلسترول یا تری‌گلیسرید مانند تغییر چرب یا استئاتوز
اختلال در جریان خون به کبد

آسیب به بافت کبد به‌وسیله‌ی مواد شیمیایی و مواد معدنی یا از طریق سلول‌های غیرطبیعی مانند سلول‌های سرطانی که شامل موارد زیر می‌شود:

سوء‌مصرف الکل

مصرف زیاد نوشیدنی‌های الکلی باعث بروز بیماری‌های کبد می‌شود.

سوء‌مصرف الکل شایع‌ترین علت بیماری‌های کبد در آمریکای شمالی است. الکل برای سلول‌های کبد سمی است و می‌تواند باعث التهاب کبد و هپاتیت الکلی شود. در اثر مصرف شدید الکل چربی در سلول‌های کبد تجمع می‌یابد و مانع از انجام وظایف کبد می‌شود.

سیروز

سیروز از مراحل پیشرفته‌ی بیماری‌های کبد است. التهاب و آسیب به بافت کبد، باعث ناتوانی کبد در انجام وظایفش می‌شود. کبد تنها زمانی از کار می‌افتد که میزان چشمگیری از سلول‌های آن آسیب ببینند.

بیماری‌های کبد ناشی از مصرف دارو‌ها

ممکن است سلول‌های کبد در اثر مصرف برخی دارو‌ها به‌طور موقت یا دائم دچار التهاب و آسیب‌دیدگی شوند. مصرف بیش‌ازحد (اوردوز) برخی دارو‌ها به کبد آسیب می‌زند. البته مصرف برخی دارو‌ها حتی بر اساس مقادیر تجویزشده نیز می‌تواند به کبد آسیب بزند.

مصرف زیاد استامینوفن می‌تواند موجب نارسایی کبد شود. به همین دلیل روی برخی دارو‌های بدون نسخه‌ی محتوی استامینوفن برچسب هشدار وجود دارد. همچنین برخی دارو‌های ترکیبی حاوی استامینوفن مانند ویکودین باید در روز به تعداد محدودی مصرف شوند. مبتلایان به بیماری‌های کبد یا سوء‌مصرف الکل باید مقدار کمتری از این دارو‌ها در روز مصرف کنند. حتی شاید مصرف هرگونه داروی استامینوفن برای این افراد ممنوع باشد.

استاتین‌ها به‌طور گسترده‌ای برای کاهش کلسترول خون تجویز می‌شوند. مصرف این دارو‌ها حتی براساس مقادیر تجویزشده نیز می‌تواند موجب التهاب کبد شود. این التهاب با آزمایش خون و اندازه‌گیری آنزیم‌های کبدی قابل‌تشخیص است. معمولا توقف مصرف این داروها، موجب بهبود کبد و عملکرد طبیعی آن می‌شود.

نیاسین داروی دیگری است که برای کاهش کلسترول خون مصرف می‌شود. التهاب کبد ناشی از نیاسین به مقدار مصرف بستگی دارد. مصرف دارو‌هایی مانند نیاسین می‌تواند موجب پیشرفت بیماری‌های کبد شود. مطالعات جدید نشان می‌دهند تأثیر نیاسین در کاهش کلسترول خون کمتری از چیزی است که در گذشته تصور می‌شد؛ بنابراین بهتر است بیمارانی که از نیاسین استفاده می‌کنند، به پزشک مراجعه و درصورت لزوم از سایر گزینه‌های درمان استفاده کنند.

دارو‌های متعدد دیگری وجود دارند که می‌توانند باعث التهاب کبد شوند. البته اثرات بیشتر آن‌ها با توقف مصرف از بین می‌رود. نیتروفورانتوئین، آموکسی‌سیلین، کلاوولانیک اسید، تتراسایکلین و ایزوسیانید از آنتی بیوتیک‌هایی هستند که ممکن است باعث التهاب کبد شوند.

متوتروکسات دارویی است که برای درمان اختلالات خودایمنی و سرطان‌ها به‌کار می‌رود. این دارو عوارض جانبی گسترده‌ای دارد که التهاب کبد و سیروز از آن دسته‌اند.

دی سولیفرام دارویی است که برای درمان وابستگی به الکل استفاده می‌شود. این دارو نیز می‌تواند موجب التهاب کبد شود.

برخی درمان‌های گیاهی و مقدار اضافی برخی دارو‌ها می‌تواند باعث هپاتیت، سیروز و نارسایی کبد شوند. ویتامین A، کاوا، افدرا و کامفری نمونه‌هایی از این گیاهان و ویتامین‌ها هستند. همچنین بسیاری از قارچ‌ها برای کبد سمی‌اند. مصرف بسیاری از قارچ‌های وحشی موجود در طبیعت می‌تواند کُشنده باشد.

هپاتیت

بیماری‌های کبد - هپاتیت C موجب بروز هپاتیت مزمن می‌شود.

هپاتیت به‌معنای التهاب بافت کبد است و در طی آن سلول‌های کبد در اثر عفونت، دچار التهاب می‌شوند.

هپاتیت A یک عفونت ویروسی است که عمدتا از طریق خوردن یا نوشیدن غذا و آبی که با مدفوع فرد آلوده در تماس بوده، انتقال می‌یابد. هپاتیت A موجب التهاب حاد کبد شده، ولی معمولا خودبه‌خود برطرف می‌شود. واکسن هپاتیت A می‌تواند از عفونت‌های ناشی از آن جلوگیری کند. شستن دست‌ها مخصوصا قبل از آماده‌سازی غذا بهترین روش برای جلوگیری از انتقال هپاتیت A است. این امر برای افرادی که در رستوران‌ها و شرکت‌های صنایع غذایی کار می‌کنند، اهمیت ویژه‌ای دارد.

هپاتیت B از طریق تماس با مایعات آلوده‌ی بدن افراد (استعمال درون وریدی مواد مخدر، تزریق خون آلوده و رابطه‌ی جنسی بدون محافظت) منتقل شده و موجب عفونت حاد می‌شود. هپاتیت B می‌تواند پیشرفت کند و باعث التهاب مزمن (هپاتیت مزمن) و در نتیجه موجب بروز سیروز و سرطان کبد شود. واکسن هپاتیت B می‌تواند از عفونت‌های ناشی از آن جلوگیری کند.

هپاتیت C موجب بروز هپاتیت مزمن می‌شود. ممکن است این ویروس هیچ علائمی در فرد ایجاد نکند. هپاتیت C از طریق تماس با مایعات آلوده‌ی بدن افراد (استعمال درون وریدی مواد مخدر، تزریق خون آلوده و رابطه‌ی جنسی بدون محافظت) منتقل می‌شود. هپاتیت C مزمن می‌تواند موجب بروز سیروز و سرطان کبد شود. در حال حاضر هیچ واکسنی برای این بیماری ساخته نشده است. توصیه می‌شود همه‌ی افراد متولد سال‌های ۱۳۲۵ تا ۱۳۴۵ برای بررسی ابتلا به هپاتیت C آزمایش بدهند. هپاتیت C به‌کمک دارو‌های جدید درمان می‌شود.

هپاتیت D ناشی از ویروسی است که برای زنده‌ماندن به عفونت هم‌زمانِ هپاتیت B نیاز دارد. هپاتیت D از طریق تماس با مایعات آلوده‌ی بدن افراد (استعمال درون وریدی مواد مخدر، تزریق خون آلوده و رابطه‌ی جنسی بدون محافظت) منتقل می‌شود.

هپاتیت E یک عفونت ویروسی است که عمدتا از طریق خوردن یا نوشیدن غذا و آبی که با مدفوع فرد آلوده در تماس بوده، منتقل می‌شود.

سایر ویروس‌ها

علاوه بر ویروس‌های بالا، برخی ویروس‌های دیگر نیز می‌توانند باعث عفونت و التهاب کبد شوند. ویروس اپشتین بار (عامل بیماری مونونوکلئوز عفونی)، آدنوویروس‌ها و سیتومگالوویروس‌ها می‌توانند باعث عفونت و التهاب کبد شوند.

عفونت‌های غیرویروسی مانند توکسوپلاسموز و تب منقوط کوه‌های راکی از سایر علل التهاب کبد هستند. البته این موارد چندان شایع نیستند.

بیماری کبد چرب غیرالکلی

بیماری کبد چرب غیرالکلی وضعیتی است که در آن تجمع چربی باعث التهاب کبد و کاهش تدریجی عملکرد آن می‌شود.

هموکروماتوز

هموکروماتوز (زیادی آهن) یک اختلال سوخت‌وسازی است که باعث ذخیره‌ی بیش‌ازحد آهن در بدن می‌شود. مقدار اضافی آهن ممکن است در بافت کبد، پانکراس و قلب تجمع کند و باعث التهاب، سیروز، سرطان و نارسایی کبد شود. هماکروماتوز یک اختلال ارثی است.

بیماری ویلسون

بیماری ویلسون یک اختلال ارثی دیگر است که بر توانایی بدن بر سوخت‌وساز مناسب مس تأثیر می‌گذارد. بیماری ویلسون می‌تواند موجب سیروز و نارسایی کبد شود.

سندروم ژیلبرت

در سندروم ژیلبرت در سوخت‌وساز طبیعی بیلی‌روبین (یکی از رنگ‌دانه‌های صفراوی) در کبد اختلالاتی رخ می‌دهد. این بیماری شایع بوده و ۷٪ جمعیت آمریکای شمالی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. این بیماری هیچ علائمی ندارد و معمولا به‌طور تصادفی با افزایش سطح بیلی‌روبین در آزمایش خون تشخیص داده می‌شود. سندروم ژیلبرت یک بیماری خوش‌خیم بوده که معمولا به هیچ درمانی نیاز ندارد.

سرطان‌ها

سرطان‌های کبد به دو دسته‌ی سرطان اولیه‌ی کبد و سرطان ثانویه‌ی کبد تقسیم می‌شوند. سرطان اولیه‌ی کبد سرطانی است که منشأ و شروع آن از ساختمان و سلول‌های کبد است. کارسینوم هپاتوسلولار و کُلانژیوکارسینوما دو نمونه از سرطان‌های اولیه‌ی کبد هستند.

سرطان ثانویه‌ی کبد آن دسته از سرطان‌هایی هستند که از اندام دیگری آغاز شده و سپس معمولا از طریق گردش خون به کبد گسترش می‌یابند. سرطان‌هایی که گسترش آن‌ها به کبد رایج‌تر است، عبارت‌اند از: سرطان ریه، سرطان پستان، سرطان روده بزرگ، سرطان معده و پانکراس. سرطان خون و نیز سرطان لنفوم هاجکین نیز از سرطان‌هایی هستند که می‌توانند کبد را تحت‌تأثیر قرار دهند.

اختلالات گردش خون

اختلالات در گردش خون موجب بیماری‌های کبد می‌شود.

نشانگان باد-کیاری یک بیماری است که باعث تشکیل لخته‌های خون در سیاهرگ دروازه‌ایِ کبد می‌شود و نمی‌گذارد خون کبد را ترک کند. این امر موجب افزایش فشار خون در عروق خونیِ کبد به‌خصوص سیاهرگ دروازه‌ای می‌شود. نتیجه‌ی این امر مرگ سلول‌های کبدی و سیروز و نارسایی کبد است. پلی‌سیتمی (افزایش غیرطبیعی شمار گلبول‌های قرمز)، بیماری التهابی روده، کم خونی داسی‌شکل و بارداری از علل بروز نشانگان باد-کیاری هستند.

نارسایی قلب وضعیتی است که در آن قلب قادر به پمپاژ مناسب خون نیست و جریان خون کافی به اعضای بدن نمی‌رسد. این امر نیز می‌تواند باعث ورم و التهاب کبد شود.

در حالت عادی صفرای تولیدشده در کبد به کیسه‌ی صفرا منتقل شده و در نهایت برای هضم غذا به روده می‌رود. انسداد جریان صفرا در کبد می‌تواند باعث التهاب کبد شود. شایع‌ترین علت بروز این پدیده سنگ‌های کیسه صفرا هستند که مجرای تخلیه‌ی صفرا از کبد را مسدود می‌کنند.

اختلال در بازشدن دریچه‌ی ورود صفرا به روده‌ی باریک (اسفنکتر اودی) نیز می‌تواند باعث اختلال در جریان صفرا شود. اسفنکتر اودی مانند یک دریچه عمل می‌کند و اجازه می‌دهد صفرا از مجرای صفراوی وارد روده‌ی باریک شود.

سیروز صفراوی اولیه و کُلانژیت اسکلروزیس اولیه می‌توانند باعث زخم‌های پیشرونده‌ای در مجرای صفرا شده و آن‌ها را تنگ‌تر کنند. نتیجه‌ی این امر کاهش جریان صفرا از کبد است. این امر با آسیب به ساختمان کبد، می‌تواند باعث نارسایی کبد شود.

سایر بیماری‌هایی که بر کبد تاثیر می‌گذارد

از جایی که عملکرد کبد بر بسیاری از اندام‌های بدن تأثیر می‌گذارد، بیماری‌ها و نارسایی‌های کبد می‌تواند موجب بروز عوارض زیر شود:

انسفالوپاتی کبدی

در انسفالوپاتی کبدی، ناتوانی کبد در سوخت‌وساز پروتئین‌های مصرفی باعث افزایش سطح آمونیاک در بدن می‌شود. انسفالوپاتی کبدی باعث گیجی، بی حالی و حتی کُما می‌شود.

خون‌ریزی غیرطبیعی

کبد مسئول ساخت فاکتور‌های انعقادی خون است. اختلال در عملکرد کبد می‌تواند خطر خون‌ریزی را در بدن افزایش دهد.

سنتز یا ساخت پروتئین

پروتئین‌هایی که در کبد ساخته می‌شوند، در بدن نقش مهمی دارند. کاهش ساخت پروتئین در کبد می‌تواند بر بسیاری از واکنش‌های بدن تأثیر منفی بگذارد.

پُرفشاری سیاهرگ دروازه‌ای

آسیب به بافت کبد می‌تواند باعث افزایش فشار خون در عروق خونی کبد و اختلال در خون‌رسانی به سایر اندام‌ها شود. این امر می‌تواند باعث ورم طحال، گشادشدن رگ‌های دستگاه گوارشی از مری گرفته تا معده و مقعد شود. البته این گشادشدن رگ‌ها با گشادشدن رگ‌های ناشی از بواسیر متفاوت است.

تشخیص آزمایشگاهی بیماری‌های کبدی

بررسی وضعیت عمومی و عملکرد کبد؛ وضعیت عمومی کبد توسط تست‌های بررسی آنزیم‌های کبدی شامل: AST (SGOT)، ALT (SGPT)، ALP و γGT انجام می‌شود.

بررسی وضعیت سیستم انعقادی: سیستم انعقادی بدن توسط تست‌های (PT (INR و PTT بررسی می‌شوند.

بررسی وضعیت ابتلا فرد به هپاتیت B: آزمایش‌های شناسایی ویروس هپاتیت B شامل شناسایی آنتی ژن‌های سطحی ویروس مانند تست‌های HBs Ag و HBe Ag و نیز آزمایش مولکولی HBV RT PCR که از دقت بالایی برخوردار است، می‌باشد.
بررسی وضعیت ابتلا فرد به هپاتیت C: جهت شناسایی ویروس هپاتیت C از تست مولکولی HCV RT PCR و همچنین تست HCV Ab استفاده می­ شود.
بررسی وضعیت ایمنی در مقابل هپاتیت: به دنبال واکسیناسیون فرد علیه ویروس هپاتیت B، آزمایش HBs Ab جهت سنجش ایمنی فرد در مقابل ویروس نامبرده انجام می‌شود.

بررسی وجود اختلالات سیستم ایمنی (اختلالات خود ایمن):

آزمایش Anti-liver/kidney Microsomal Antibody anti-LKM

آزمایش (Anti Mitochondrial Antibody Test (AMA

آزمایش (Anti-smooth muscle antibody (ASMA

آزمایش (Anti-nuclear Antibodies (AN A