اولویت‌های دولت سیزدهم در مقابله با تحدید نسل
_ روزنامه کیهان نوشت: وضعیت فعلی جمعیت کشور، آتش زیر خاکستری است که صدایش بعداً در می‌آید. برنامه نداشتن برای حل این مسئله (که در صورت بی‌توجهی به مرز بحران می‌رسد) هیچ منطق عقلایی ندارد و مسئولانی که توجهی به آن ندارند با نگاهی خوشبینانه به شدت غافل هستند. البته غفلت هم توجیه مناسبی برای رد شدن از کنار این مسئله نیست چرا که نتایج این غفلت، اثر خود را در زندگی میلیون‌ها ایرانی در دهه‌های آینده خواهد گذاشت.
برنامه تنظیم خانواده همراه با برخی تغییرات فرهنگی و اجتماعی، میزان فرزندآوری و نرخ باروری کشورمان را به شدت کاهش داده و به ۱.۶ بچه به ازای هر زن در سنین باروری رسانده است. این مسئله باعث می‌شود، جمعیت ایران در آینده نزدیک سالخورده شود.
موانع فرزندآوری به اقتصاد خلاصه نمی‌شود
یکی از موانع فرزندآوری که همواره در اذهان مردم وجود دارد، موانع اقتصادی و رفاه عمومی است. هرچند این عامل در واقع به اندازه خود اثرگذار است، اما تنها عامل نیست و حتی می‌توان گفت عوامل مهم‌تری نیز وجود دارد.
این ذهنیت در حالی میان عموم مردم شکل گرفته که آمار‌های رسمی نشان می‌دهد حتی مناطقی که از رفاه بهتری برخوردار هستند در مسئله فرزندآوری وضعیت خوبی ندارند.
استان‌هایی که براساس اعلام مرکز آمار، بالاترین درآمد سرانه را دارند، استان‌های گیلان، مازندران و مرکزی هستند که در عین حال پایین‌ترین میزان نرخ باروری را نیز دارند.
علاوه بر این، همین سه استان به‌ترتیب گیلان، مازندران و مرکزی جزء سه استان سالمند کشور هستند! بنابراین این آمار نشان می‌دهد؛ عده‌ای که تنها مانع فرزندآوری را مسائل اقتصادی معرفی می‌کنند اینطور نیست.
یک پژوهشگر مسائل جمعیت درباره رابطه سطح تحصیلات و تعداد فرزند به تسنیم می‌گوید: «معمولاً افراد تحصیل‌کرده، سطح برخورداری اقتصادی و موقعیت اجتماعی بالاتری دارند و در طبقات نخبه جامعه قرار می‌گیرند، اما تعداد فرزند آن‌ها کمتر از میانگین جامعه است و این یعنی نگرش، بیشتر ایفای نقش می‌کند تا اقتصاد؛ اگرچه که اقتصاد بسیار مهم است و حتماً در این رابطه هم موانعی وجود دارد.»
او با اشاره به اینکه در طبقات مختلف اجتماعی، وزن متغیر‌های اقتصاد و سبک زندگی متفاوت است، تأکید می‌کند: «حتماً در طبقات میانی و پایین‌تر، وزن موانع اقتصادی بیشتر می‌شود؛ اگرچه موانع نگرشی و سبک زندگی‌هایی که مانع فرزندآوری است، در طبقات متوسط و پایین هم همچنان پررنگ و مؤثر است؛ لذا واقعاً نیاز به تحلیل دقیق و مطالعات کیفی وجود دارد که متأسفانه کمتر شاهد آن هستیم؛ براساس آنچه در دنیا بین جامعه‌شناسان و جمعیت‌شناسان مطرح است، همگی اقتصاد را مؤثر می‌دانند، اما سبک زندگی و نگرش را مؤثرتر.»
شیب تند سالخوردگی جمعیت
کشور‌های زیادی در دنیا دچار این مصیبت شده‌اند، ولی سالخوردگی جمعیت ما به گفته کارشناسان دو تفاوت عمده با کشور‌های دیگر دارد.
حسین مروتی، جمعیت شناس در تبیین این موضوع می‌گوید: «اولین تفاوت سالخوردگی جمعیت ما با کشور‌های دیگر این است که به دلیل کاهش فوق‌العاده سریع نرخ باروری، جمعیت ایران با سرعت زیادی سالخورده می‌شود. خاطرم هست که در سال ۲۰۱۸ ملیندا گیتس که هماهنگ‌کننده بنیاد ضدجمعیتی بیل و ملیندا گیتس بود، در یک توئیت نوشت؛ «سریع‌ترین کاهش نرخ باروری زنان در طول تاریخ جهان مربوط به ایران است!» نموداری هم که به آن توئیت ضمیمه شده بود، نشان می‌داد که در سال ۲۰۱۷ نرخ باروری زنان ایرانی حتی از زنان آمریکایی نیز کمتر بوده است.»
خانم فرزانه رودی فهیمی هم که دانش‌آموخته جمعیت شناسی از دانشگاه جورج‌تاون آمریکا و مدیر سابق برنامه خاورمیانه و شمال آفریقای دفتر مرجع جمعیتی آمریکا است، در مصاحبه‌اش با هافینگتون‌پست گفته بود: «بعد از گذشت یک نسل، سه چهارم از نرخ باروری مناطق روستایی ایران کاهش یافت و از ۸.۱ تولد به ازای هر زن در نیمه دهه ۱۹۷۰ به ۲.۱ تولد به ازای هر زن در سال ۲۰۰۶ رسید. در حالی که برای کشور‌های اروپایی حدود ۳۰۰ سال طول کشید تا چنین کاهشی را تجربه کنند! علی‌القاعده این سرعت فوق‌العاده کاهش باروری، باعث افزایش سرعت پیر شدن جمعیت کشور می‌شود.»
کارشناسان مطرح کشور هم به این مسئله اذعان دارند. مثلا آقای دکتر محمدجواد محمودی –رئیس‌کمیته مطالعات و پایش سیاست‌های جمعیتی شورای عالی انقلاب فرهنگی- در مقاله‌ای به این مسئله اشاره کرده و می‌گوید: «کاهش چشمگیر نرخ باروری در دهه ۷۰ و ۸۰، ترکیب سنی جمعیت را در آینده نزدیک سالخورده می‌کند و جمعیت ایران که در سال ۱۳۹۴ حدود ۱۰ درصد بالای ۶۰ ساله داشته، در ۳۵ سال آینده یعنی سال ۱۴۲۹، ۳۳ درصد سالمند خواهد داشت.»
رئیس‌سابق سازمان ثبت احوال هم گفته بود که ایران در سرعت رسیدن به مرز‌های سالمندی، سومین رتبه جهانی را دارد!
سالخوردگی پیش از رسیدن به پیشرفت مطلوب
دومین تفاوتی که سالخوردگی جمعیت ایران با سایر کشور‌ها دارد این است که ما پیش از رسیدن به پیشرفت مطلوبمان، داریم از نعمت جوانی جمعیت محروم می‌شویم.
مروتی در ادامه تصریح می‌کند: «این در حالی است که تمام کشور‌هایی که اکنون پیر شده‌اند، ابتدا به واسطه جوانی جمعیت به توسعه رسیده‌اند و بعد از آن تحت تاثیر وقایع فرهنگی- اجتماعی دچار سالخوردگی شده‌اند.»
او می‌افزاید: «طبیعتاً سالخوردگی جمعیت وقتی با یک اقتصاد ضعیف همراه شود، می‌تواند مصیبت را دوچندان کند.»
ناتوانی در فهم مسئله یا تعمّد؟!
سؤالی که افکار عمومی (به خصوص کارشناسان حوزه جمعیت) همواره با آن رو‌به‌رو بوده، این است که ریشه بی‌توجهی دولت قبل در برابر هشدار‌های مکرر کارشناسان چیست و آیا این بی‌توجهی‌ها به دلیل ناتوانی در فهم مسئله بوده یا تعمدی در کار است؟
مروتی با ارزیابی عملکرد ۸ ساله دولت حسن روحانی در حوزه جمعیت معتقد است: «بنده که طی این ۸ سال عملکرد دولت آقای روحانی در موضوع جمعیت را رصد کرده‌ام، معتقدم که دولت عامدانه مقابل سیاست‌های جمعیتی نظام ایستاد. به نظرم همان‌گونه که دولت، مولفه‌های مهم قدرت مانند صنعت هسته‌ای و صنعت فضایی را به وضع فعلی درآورد، مولفه قدرت مهم تری مانند جمعیت را هم از قلم نینداخت. دولت در جهت نرمالیزاسیون ایران، به تضعیف مولفه راهبردی جمعیت پرداخت.»
یکی از مصادیقی که باعث شده دولت فعلی را ضدجمعیتی معرفی کنند عملکرد آن درخصوص یارانه‌های بنزین است. کارشناسان می‌گویند؛ به عنوان نمونه در موضوع یارانه معیشتی دولت می‌توانست پولی که از گرانی بنزین کسب می‌کند را بر اساس سیاست‌های جمعیتی بین مردم توزیع کند. اما متاسفانه کاملا ضد این سیاست‌ها عمل شد.
فرصت‌ها و تهدید‌های پیش روی دولت سیزدهم
کارشناسان حوزه جمعیت، یکی از فرصت‌های دولت سیزدهم در موضوع جمعیت را جمعیت زیاد زنان دهه شصتی می‌دانند که می‌توانند با فرزندآوری بیشتر، ترمز سالخوردگی جمعیت کشور را بکشند.
مروتی در این باره توضیح می‌دهد: «تهدیدی که دولت جدید با آن مواجه خواهد بود این است که زنان دهه شصتی با سرعت در حال خروج از سنین باروری هستند. فرصت دیگر دولت این است که ما بن مایه‌های فرهنگی خوبی داریم که می‌توانند در جهت ترویج فرزندآوری به کار گرفته شوند. به نظر من صرفا وجود مفهوم «هر آن کس که دندان دهد، نان دهد» در فرهنگ و اذهان مردم ما، میلیارد‌ها دلار قیمت دارد؛ هرچند می‌دانم بخش مهمی از جمعیت کشور، بر اساس این مفهوم تصمیم به فرزندآوری بیشتر نمی‌گیرند. اما وجود این مفهوم زمینه را برای فرهنگ‌سازی موفق فراهم می‌کند. معتقدم که با ظرفیت فرهنگی فوق‌العاده‌ای که داریم می‌توانیم تنها کشور دنیا باشیم که نرخ باروری را از کمتر از دو فرزند به بیش از سه فرزند می‌رساند. البته رسیدن به چنین هدف بزرگی، نیاز به کار هماهنگ، قوی و هوشمندانه دارد.»
اولویت‌های دولت در مقابله با تحدید نسل
اولویت‌های عملیاتی زیادی وجود دارد که دولت جدید می‌تواند با به کارگیری آن‌ها وضعیت اسفناک فعلی را تغییر دهد.
طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده که مراحل تصویبش را در مجلس پشت سر می‌گذارد، ظرفیت فوق‌العاده‌ای را برای حل بحران جمعیت در اختیار دولت قرار می‌دهد.
کارشناسان می‌گویند؛ اگر دولت این طرح را با جدیت دنبال کند، جای امیدواری زیادی هست که بتوانیم مسئله را حل کنیم. همچنین باید دولت متوجه باشد که مهم‌ترین عامل بحران جمعیت این است که اکنون عموم مردم به طور متوسط تنها ۲.۵ فرزند می‌خواهند که همان هم به دلایل متعددی محقق نمی‌شود.
حتی اگر موانعی مانند طلاق، ناباروری، افزایش سن ازدواج، سزارین و مانند این‌ها به صورت کامل برطرف شوند، همین ۲.۵ فرزند محقق می‌شود که مانع سالخوردگی جمعیت ایران نخواهد بود. پس در عین حال که باید یک برنامه جامع در موضوع جمعیت داشته باشیم که تمام زوایای مسئله را پوشش دهد، باید برنامه ویژه‌ای برای تغییر فرهنگ کم فرزندخواهی داشته باشیم. البته فرهنگ‌سازی برای فرزندآوری بیشتر، صرفا با ابزار رسانه‌های مرسوم صورت نمی‌گیرد و مهم‌ترین رسانه در این موضوع، ارتباطات چهره به چهره است. به همین دلیل رهبر معظم انقلاب و کارشناسان مسئله، حساب ویژه‌ای روی نقش شبکه بهداشت و سلامت و شبکه روحانیت باز کرده‌اند.
اهمیت دغدغه‌مندی وزیر بهداشت
مروتی در بخش پایانی اظهارات خود می‌گوید: «به اعتقاد بنده دغدغه‌مندترین فرد کابینه نسبت به بحران جمعیت باید وزیر بهداشت باشد تا معاون بهداشتی را برگزیند که سیاست‌های جمعیتی را به صورت فعالانه پیش ببرد.»
او می‌افزاید: «دولت آقای رئیسی اگر نتواند برای حل بحران جمعیت، اقدام فوری و گسترده انجام دهد، سالخوردگی جمعیت کشور قطعی خواهد بود. در این موضوع لازم است تعارفات را هم کنار بگذاریم. متولی هیچ یک از نهاد‌های دولتی نباید نسبت به مسئله جمعیت ناآگاه و بی‌اعتنا باشند. دشمن به بحران جمعیت در ایران امید بسته و جمعیت یکی از مهم‌ترین و راهبردی‌ترین مسائل امنیت ملی ایران است. رئیس‌دولت در این موضوع نباید با احدی از مسئولین دولتی تعارف داشته باشد. دولت حتما باید مقابل نهاد‌های بین‌المللی که همچنان مشغول خرابکاری در موضوع جمعیت هستند بایستد. مقابله با شبکه پیچیده تحدید نسل در کشور حتماً هزینه خواهد داشت، ولی آورده آن برای کشور ما فوق‌العاده خواهد بود.»
امید‌ها در همه حوزه‌ها (از جمله مسئله جمعیت) به دولتی که از سوی حجت‌الاسلام دکتر رئیسی تشکیل می‌شود بسیار زیاد است و همه مردم منتظرند تا اقدامات این دولت کاستی‌های ۸ سال گذشته را جبران نماید.
آنچه مسلّم است اینکه اگر دولت صادقانه وارد اینگونه مسائل شود و با هدف حل مسئله گام بردارد حتماً مردم حمایت و همراهی خواهند نمود. این را تجارب قبلی در عرصه‌های مختلف از اول انقلاب ثابت می‌کند.
