محراب «نجف»؛ محراب تاریخی حرم امام علی (ع)

_ فارس نوشت: حدود یک قرن از مطالعات باستانشناسی در ایران می‌گذرد و طی این مدت اطلاعات ذی قیمتی در زمینه هنر و معماری گذشته تاریخی ایران به دست آمده است، اما هنوز ناشناخته‌های بسیاری در ایران و حوزه ایران فرهنگی وجود دارد که نیازمند کاوش‌های باستانشناسی و پژوهش است. یکی از مهم‌ترین مناطق حوزه ایران فرهنگی که مطالعات آن تاکنون مغفول مانده، بنا‌های مذهبی اسلامی عراق است.

 

اعتقاد عمیق ایرانیان به اسلام از یک سو و از سوی دیگر، تمسک ایرانیان به مذهب شیعه و ارادت و شیفتگی نسبت به خاندان پیامبر اعظم (ص) موجب شد در طول تاریخ تشیع، ایرانیان توجه ویژه‌ای به عراق به عنوان میزبان مزار مطهر ۶ تن از ائمه اطهار، داشته باشند. این علاقه وافر، انگیزه کمک ایرانیان به آبادانی شهر‌های مقدس و ساخت بقاع متبرک و تزئین آن‌ها شد. به همین دلیل، امروزه می‌توان ادعا کرد که بنا‌های عتبات عالیات عراق دارای ویژگی‌های چندین قرن معماری و هنر ایران‌زمین است.

 

 

یکی از آثار بسیار با ارزش در حرم مطهر امیرالمؤمنین (ع)، محرابی است که بخش‌های وسیعی از آن تخریب یا مفقود شده و در حال حاضر تنها قطعات اندکی از آن باقی مانده است: محراب زرین فام مسجد بالاسر (مسجدالرأس) حرم مطهر نجف.

ظاهراً این محراب در عهد ایلخانان مغول ساخته و در مسجدی که احتمال قریب به یقین در همان دوره (دوران سلطنت اباقاخان و حکمرانی عطاملک جوینی در عراق) در جوار حرم مطهر امیرالمؤمنین ساخته شده، نصب بوده است.

با وجود اینکه بسیاری از سیاحان ادوار مختلف تاریخی و از جمله ابن‌بطوطه و شاهان قاجار در سفرنامه‌های خود به توصیف حرم، اموال و حوادث مترتب بر آن پرداخته‌اند، اما هیچ کدام اشاره یا توصیفی از این محراب حرم دوره ایلخانی نداشته‌اند. این بی توجهی را شاید بتوان در ندیدن محراب از سوی آن‌ها تلقی کرد، یا مفقود شدن بخش‌های وسیع محراب که موجب کاهش ارزش‌های بصری آن شده بود را علت بی‌توجهی به آن دانست.

در حال حاضر متأسفانه تنها چند قطعه از محراب باقیمانده است که آن‌ها نیز در چند سال اخیر طی اقدامات نوسازی بخش‌های مختلف حرم از محل اصلی خود جدا و به انبار حرم منتقل شده است.

گفته می‌شود محراب زرین فام مسجد بالاسر معروف به «محراب نجف» اثر خاندان «ابوطاهر» است. ابوطاهر مشهورترین خاندان هنرمند سفالگری ایرانی بود که در قرن‌های ششم تا هشتم هجری در کاشان سکونت داشتند. هنرمندان ۴ نسل از این خاندان طی یک و نیم قرن، در کارگاه سفاگری خانوادگی خود انواع ظروف و کاشی را به شیوه‌های یکرنگ، مینایی و نقاشی زیر لعاب می‌ساختند، اما شهرت خاندان آن‌ها به سبب آفرینش نفیس‌ترین و زیباترین محراب‌ها و کتیبه‌های کاشی زرین‌فامی بود که زینت‌بخش حرم‌های مطهر و بقاع متبرکه بود.

 

مطالعات سبکی، تطبیقی، آزمایشگاهی و سالیابی ترمولومینسانس نشان داد که شباهت‌های زیادی بین محراب نجف و محراب امامزاده یحیی ورامین از نقطه نظر مواد و مصالح، تکنیک ساخت، شکل ظاهری و تاریخ ساخت وجود دارد.

 

 

بخش مرکزی محراب از ۲ خشت کاشی زرین فام تشکیل شده و طرح اصلی آن با تفاوت‌های جزئی مشابه محراب شاهزاده احمد است. دایره بالا که از گره خوردن کلمه «بسم» به خط کوفی، تشکیل شده، با عبارت «و هو السمیع العلیم» به خط کوفی تزینی برجسته آراسته شده و آیه‌های ۲۸۵ و ۲۸۶ سوره بقره به قلم ثلث، حاشیه نیمی از سطح متن را پرکرده و قندیلی برجسته در میان اسلیمی‌های نیم‌برجسته در پایین قرار گرفته است.

حاشیه باریکی در دور، شامل کتیبه‌ای با آیه‌های ۱۹۰ تا ۱۹۲ سوره آل‌عمران به قلم ثلث است که به طور نامنظم در کنار هم و گاه در جهت عکس قرار دارند.

 

پیشانی محراب زرین‌فام با نقش برجسته اسلیمی درهم گره خورده، یکی دیگر از قطعات سالم باقی‌مانده از محراب نجف است. این قطعات اگرچه تاریخ ساخت و رقم ندارند، ولی با محراب‌های شاهزاده احمد و امامزاده یحیی ورامین قابل مقایسه‌اند و با مشابهت‌های آشکاری که با آثار یاد شده دارند، احتمالاً در همان کارگاه ابوطاهر و به دست «علی‌بن محمد» ساخته شده باشند.

 

لوح‌های کاشی زرین‌فام هم از محراب باقی مانده است. رقم هنرمند در پایان یکی از لوح‌ها چنین آمده است: «کتبه علی بن محمد بن ابی‌طاهر»، بدون تاریخ ساخت.