حجّ؛ فرصتِ تحوّل فردی و اجتماعی

- بنا بر اعلام پایگاه اطلاع رسانی KHAMENEI.IR، رهبر انقلاب اسلامی برای تبیین جایگاه و کارکرد فریضه حج فرمودند: «در حج، هم نمایش بندگی و خشوع وجود دارد هم در عین حال در کنار این عاملِ صددرصد معنوی، یک عامل اجتماعی وجود دارد و آن وحدت است، برادری است، یکرنگی است؛ ما دیگر کجا چنین چیزی را سراغ داریم؟ چه در بین فرایض اسلامی و چه در آنچه ما از ادیان گوناگون اطّلاع داریم، چنین چیزی وجود ندارد. در عین حال خود حج حامل عنصر تحرّک است؛ عبادت است، امّا در این عبادت انسان مشاهده میکند حرکت هست، طواف هست، سعی هست، رفت و آمد هست؛ در عین حال نمایش تجمّع است. این تجمّعات عجیب مردمی در کنار هم، یکی از مظاهر حیات اجتماعی اسلام است.» (۱۳۹۸/۰۴/۱۲) پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR در این یادداشت، به بررسی برخی از ابعاد فردی و اجتماعی فریضه حج بر اساس بیانات رهبر انقلاب پرداخته است.

خدای متعال در بیان فلسفه‌ی تشریع حجّ فرموده است: «لِّیَشْهَدُواْ مَنَافِعَ لَهُمْ»؛ (۱) یعنی تا [مسلمین]شاهد منافع خودشان باشند. همین عبارت گویای ظرفیت‌ها و فرصت‌های حجّ برای عموم مسلمین است. از نظر علامه طباطبایی، با توجّه به مطلق‌بودن لفظ «منافع»، این آیه هم شامل منافع و بهره‌های دنیوی و هم بهره‌های اخروی است. (۲) رهبر انقلاب ضمن اینکه استفاده‌های دنیوی و اخروی برای حجّ قائل‌اند، (۳) منافع حج را نه‌فقط برای مسلمانان، بلکه برای عموم بشریت قابل استفاده می‌دانند. (۴) براین‌اساس، نوع نگاه به حجّ باید نگاه به فرصتی چندجانبه باشد. فهم بستر‌های فرصتی که در این تکلیف الهی و برنامه‌ی دینی وجود دارد، می‌تواند یاری‌گر بهره‌برداری از منافع آن باشد.

۱. حجِّ سازنده و تحوّل‌دهنده

افق فرصت در مناسک حجّ فراتر و وسیع‌تر از دیگر مناسک دینی است. آنچه حجّ را از سایر تکالیف و برنامه‌های دینی تمایز می‌دهد، جنبه‌ی «تحوّل‌بخشی چندجانبه» آن است. از نظر رهبر انقلاب بُرد آثار و برکات حجّ به وسعت تحوّل در فرد و امّت اسلامی است.

حجّ با همه اقتضائاتش می‌تواند از یک مسلمان عادی یک مسلمانِ «شکست‌ناشناس» و «تهدید و تطمیع‌ناپذیر» بسازد. «حج درست مى‌تواند تحولى درونى در یکایک مسلمین پدید آورد و روح توحید و ارتباط با خدا و اعتماد به او و رد همه‌ى بت‌هاى درون و برون وجود آدمى که همان هوا‌ها و هوس‌هاى پست‌کننده و قدرت‌هاى اسیرکننده‌ى آدمی‌اند و نیز احساس قدرت و اعتماد به نفس و رستگارى و فداکارى را در آنان پدید آورد. چنین تحولى است که از هر انسانى، موجودى شکست ناشناس و تهدید و تطمیع‌ناپذیر مى‌سازد.» (۱۳۷۱/۰۳/۱۳)

جنبه‌ی دیگری از تحوّل که حجّ می‌تواند رقم بزند، تحوّل در بافت اجتماعی مسلمانان و به وسعت امّت اسلامی است. رهبر انقلاب در سیاق بحث از «حجّ سازنده و تحول‌دهنده» همین کارکرد حجّ را مورد توجّه قرار داده‌اند: «حج درست هم مى‌تواند از اعضاى جداافتاده‌ى امت اسلامى، پیکره‌اى واحد و کارآمد و نیرومند بسازد؛ آنان را با هم آشنا و از حرف‌ها و درد‌ها و پیشرفت‌ها و نیازهاى یکدیگر آگاهشان کند و تجربه‌هاى آنان را متبادل سازد ... به جرئت مى‌توان گفت: همین یک تکلیف اسلامى اگر درست و چنان‌که شریعت اسلام خواسته است مورد بهره‌بردارى قرار گیرد، بعد از زمانى نه‌چندان بلند، امت اسلامى را به عزت و قدرتى که در خور آن است خواهد رساند.» (۱۳۷۱/۰۳/۱۳)

همچنان که در بیان رهبر انقلاب هم تأکید شده است، تجمیع نیرو‌ها و ظرفیت‌های جهان اسلام برای دستیابی به عزّت و قدرت ریشه در طبیعت و کیفیّت مناسک حجّ دارد، نه اینکه چنین ظرفیتی از بیرون بخواهد به آن اضافه شود. علامه طباطبایی نیز ذیل آیات حجّ و در بیان منافع دنیوی آن، ارتقای جوامع کوچک به جوامع بزرگ‌تر و تبدیل نیرو‌های جزئی به نیروی کلّی را به‌نحوی که کوه‌هاى بلند هم در مقابل آن نتواند مقاومت کند، مورد تأکید قرار داده است. (۵)

بنابراین، معلوم می‌شود حجّ با تمام مناسک و خصوصیّاتش اساساً یک ظرفیّت و فرصتِ شگرف در مسیر امّت‌سازی و تمدن‌سازی اسلامی است.

۲. جلوه‌های فرصت در حجّ

پس از تأکید بر حجّ به‌عنوان یک فرصت باید مصادیق و جلوه‌های این فرصت نیز بیان شود. حجّ به‌عنوان یک مقوله‌ی معنوی و تکلیف الهی با انسان همان کاری را می‌کند که دیگر عبادات می‌کند. حجّ انسان را از غفلت می‌رهاند و برای او «فرصت بازیابى خویشتن» (۱۳۸۳/۰۹/۳۰) را فراهم می‌آورد. آنچه در این غفلت‌زدایی و بازیابی خویشتن بسیار مؤثر است، رعایت «ادبِ حجّ» است که «روح حجّ» را شکل می‌دهد و آن «خضوع و ذکر و توجه و احساس حضور در مقابل پروردگار در همه‌ى آنات» است. (۱۳۸۳/۰۹/۳۰)

حجّ در کنار برخورداری‌ها و ظرفیّت‌های معنوی با توجّه به گردهمایی اقشار گوناگون مسلمانان از اقصی نقاط دنیا با فرهنگ‌ها و آداب و عقاید مختلف فرصت‌های دیگری را به‌دست می‌دهد؛ از جمله اینکه حجّ فرصت شناختِ متقابل مسلمانان را فراهم می‌آورد. ایام حجّ فرصتی است تا مسلمانانی که از نقاط مختلف دورهم جمع شده‌اند «تجربه‌ها، آرزوها، دستاورد‌ها و توانایی‌ها را با هم مبادله کنند.» (۱۳۷۲/۰۲/۲۸)

همچنین حجّ به‌عنوان رسانه‌ای عظیم می‌تواند عمل کند. براین‌اساس، حجّ «فرصتی برای روشنگری» (۱۳۸۳/۰۹/۳۰) است که دنیای اسلام باید از آن به‌خصوص برای «شناخت دشمن»، مکاید و نقشه‌های او استفاده کند و این شناخت را مبنای «اعلام برائت از استکبار» (۱۳۸۳/۰۹/۳۰) قرار دهد.

۳. برنامه‌ریزی؛ شرطِ بهره‌برداری از فرصت‌های حجّ

آنچه مطرح شد بیانی در تبیین حجّ به‌عنوان یک فرصت و نیز موارد و مهم‌ترین جلوه‌های این فرصت بود. از منظر رهبر انقلاب حجّ هرچند یک فرصت مهم و «ذخیره براى دنیاى اسلام» است، امّا این فرصت می‌تواند مثل سایر فرصت‌ها هدر برود یا «اگر از این ذخیره استفاده نشود یا اینکه بد مصرف شود و بد استفاده شود، دنیاى اسلام با این همه احتیاجى که دارد از آن محروم خواهد ماند و یا خداى‌ناکرده احیاناً از آن ضرر هم خواهد برد.» (۱۳۷۲/۰۲/۲۸) آنچه می‌تواند زمینه‌ی استفاده‌ی حدّاکثری از این فرصت را فراهم کند، «برنامه‌ریزی» است. رهبر انقلاب بر این نکته تأکید دارند که حجّ باید با توجّه به «هدف‌ها و نتایج» آن تحت برنامه‌ریزی قرار بگیرد و مسئول این برنامه‌ریزی نیز «دولت‌ها، علما، صاحب‌نظران و روشن‌فکران جهان اسلام» (۱۳۷۱/۰۳/۱۳) هستند. در این صورت، استفاده‌ای که امت اسلامی از این فرصت خواهد برد «با هیچ دستاورد دیگرى در دنیاى اسلام قابل مقایسه» (۱۳۷۱/۰۳/۱۳) نیست.