برگزاری «جلسات استماع»؛ زمینه‌ساز برقراری گفت‌و‌گوی مؤثر بین دولت و مجلس

- مرکز پژوهش‌های مجلس گزارشی با عنوان «جلسات استماع پارلمانی؛ بررسی تجربه برخی کشور‌ها» را منتشر کرد.

 

این مرکز در خلاصه این گزارش آورده است؛ در کشور‌های مختلف برگزاری جلسات استماع یکی از ابزار‌های پارلمانی برای بررسی سیاست‌ها و قوانین یا نظارت بر عملکرد دولت و دستگاه‌های اجرایی و نیز یکی از کانال‌های ارتباطی شهروندان و کارشناسان با پارلمان است.

 

وظیفه اصلی برگزاری جلسات استماع در بسیاری از کشورها، برعهده کمیته پارلمانی و جلسات عمومی پارلمانی است. این کمیته‌ها می‌توانند گروه‌ها و طرف‌های ذی نفع یا در برخی موارد عموم مردم را به جلسات استماع دعوت کنند. جلسات عمومی استماع را کمیته‌های پارلمانی برگزار می‌کنند که می‌تواند وسیله‌ای برای آگاهی بخشی به مردم در مورد سیاست‌ها و کار مجلس در زمینه خاصی باشد. به علاوه اینکه گزارش‌های کمیته‌های پارلمانی از جلسات استماع می‌تواند وسیله مؤثری برای تنظیم توصیه‌های سیاستی و اجرایی به دولت باشد.

روش‌های برگزاری جلسات استماع و اهداف این جلسات در کمیته‌های پارلمانی در پارلمان‌های جهان متفاوت است. در برخی از پارلمان‌ها جلسات استماع فقط در کمیته‌های تحقیق ویژه مجاز است و در برخی دیگر، جلسات استماع در کمیته‌های دائمی محدود به مقامات دولتی است. در بعضی کشور‌ها از جلسات استماع صرفاً به عنوان نوعی مشاوره یا وسیله‌ای برای به دست آوردن شواهد استفاده می‌شود. در برخی دیگر از مجالس دنیا کمیته‌های دائمی می‌توانند تصمیم بگیرند که جلسات استماع را برای جمع آوری شواهد به صورت علنی یا غیر علنی برگزار کنند. تصمیم کمیته برای برگزاری استماع معمولاً با اکثریت ساده اعضای کمیته اتخاذ می‌شود. در بیشتر موارد، کمیته‌ها برای برگزاری جلسات استماع موظف به تأیید رئیس پارلمان نیستند.

 

بعضی از پارلمان‌ها درخواست برگزاری جلسه استماع را به طور رسمی از طریق رئیس پارلمان ابلاغ می‌کنند. برخی دیگر از کشور‌ها مانند ارمنستان، بلژیک و کره جنوبی برگزاری جلسات استماع در کمیته‌های پارلمانی، نیازمند اطلاع به ریاست جمهوری هستند. کشور‌هایی مانند لوکزامبورگ، کمیته‌های دائمی باید از رئیس پارلمان و از کنفرانس رؤسای کمیته‌ها مجوز بگیرند. گاهی نیز کمیته‌های دائمی فقط مجاز به استماع از مقامات دولتی هستند.

 

در این پارلمان ها، جلسات استماع فقط در چارچوب کمیته‌های تحقیق پارلمان می‌تواند برگزار شود. در برخی موارد برای کسب نظر‌های کارشناسان و متخصصان دعوت شده به جلسات استماع، آن‌ها ملزم به ارائه نظر کتبی خود قبل از حضور در جلسه هستند. برخی کشور‌ها جلسات تعاملی برگزار می‌کنند که در آن‌ها کمیته‌های پارلمانی به جمع آوری اطلاعات از شهروندان برای کار‌های خود می‌پردازند و برای این امر روش‌های مختلفی را در اختیار دارند.

درخصوص نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران اصطلاح جلسات استماع در قانون آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی یا سایر قوانین مقررات مشخصاً به صورت مستقیم به کار برده نشده است، لکن با عنایت به اینکه غایت جلسات استماع در عرف مجالس قانون گذاری شناسایی امکان شنیدن نظرات و نکات کارشناسان، دستگاه‌های اجرایی و جامعه مدنی است، در نظام حقوقی ما کارکرد جلسات استماع ذیل فرایندرسیدگی به طرح‌ها و لوایح در صحن موضوع مواد (۱۰۸) و (۱۴۹) قانون آیین نامه داخلی یا در چارچوب فرایند‌های نظارتی مانند سؤال و استیضاح موضوع مواد (۲۰۸) و (۲۰۹) قانون آیین نامه داخلی امکان ارائه توضیحات نمایندگان دولت، نظرات کارشناسی مرکز پژوهش‌ها و شنیدن آن توسط نمایندگان مجلس شناسایی شده است؛ اما علی رغم سابقه سازوکار استماع در نظام حقوقی ایران، باید دامنه اظهارنظرکنندگان اعم از سایر دستگاه‌های اجرایی غیردولتی، سمن‌ها و جامعه ذی نفعان و موقعیت ارائه نظرات از صحن به کمیسیون‌ها و جلسات غیرعلنی توسعه پیدا کند.

به طور کلی، برگزاری جلسات استماع هم پیش از تدوین و تصویب یک قانون و هم پس از آن و برای نظارت بر دستگاه‌ها از اهمیت زیادی برخوردار است. برگزاری جلسات استماع زمینه مناسبی را برای برقراری گفتگوی مؤثر و سازنده بین مجلس و قوه مجریه یا نهاد‌های دیگر و نیز کارشناسان حوزه‌های مختلف فراهم می‌سازد.

 

در این گزارش تلاش می‌شود تا روش‌های سازماندهی و برگزاری جلسات استماع پارلمانی ازسوی کمیته‌های دائمی و سازوکار برگزاری این جلسات در برخی از پارلمان‌های جهان بررسی شود تا از این طریق، رویه‌هایی برای ساماندهی بهتر این ابزار در مجلس شورای اسلامی ارائه شود. بر این اساس، کشور‌هایی با نظام‌های سیاسی متفاوت نظیر نظام ریاستی، پارلمانی و نیمه ریاستی یک مجلسی یا دو مجلسی انتخاب شده اند تا امکان شناخت بهتری از عملکرد جلسات استماع پارلمانی در جهان فراهم شود.