جایگاه و ضرورت امنیت سایبری در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران

- سجاد عابدی تحلیل‌گر ارشد امنیت سایبری - واقعیت این است که برخلاف آنچه اکثریت افراد فکر می‌کنند،  «فضای سایبر» فضایی مجازی و غیرواقعی نیست. در واقع استفاده از واژه مجازی باعث گمراه شدن افراد و اندیشه‌ها در این حوزه شده است. فضای سایبر فضایی واقعی در عرصه‌ای جدید برای تأثیرگذاری و تأثیرپذیری و در نتیجه دوستی، همکاری، رقابت، دشمنی و حتی جنگ بین کشورها و سایر بازیگران است.

 

این موارد به خوبی نشان می‌دهد که اینترنت و فضای سایبر عرصه‌ای جدید برای سیاست مهیا کرده‌اند؛ فضایی که در آن افراد، گروه‌های مختلف و دولت‌ها در حال بازیگری و سیاست‌ورزی هستند. بر این اساس امروزه در عرصه روابط و سیاست بین‌الملل از «سایبر پُلتیک» و «امنیت سایبری» صحبت می‌شود. سایبرپلتیک مفهومی دو بخشی است که اشاره به تعامل و پیوستگی دو عرصه سیاست (محل دوستی، همکاری، رقابت، ستیزه و جنگ بر سر ارزش‌ها و منافع) و اینترنت (فضایی جدید برای بازیگری) دارد.

 

سایبرپلیتیک مفهومی دوبخشی است که اشاره به تعامل و پیوستگی دو عرصه سیاست (محل دوستی، همکاری، رقابت، ستیزه و جنگ بر سر ارزش‌ها و منافع) و اینترنت (فضایی جدید برای بازیگری) دارد. برخی کارشناسان حتی فراتر از این رفته و صحبت از سایبرپلیتیک تحت عنوان «سیاست عالی» در مقابل «سیاست سفلی» کرده‌اند.

 

در عرصه روابط بین‌الملل، تحت تأثیر سنت واقع‌گرایی، مسائل بین‌المللی به مسائل بسیار مهم و حیاتی همچون امنیت و مسائل کمتر مهم مثل موضوعات اقتصادی تقسیم می‌شود. برخی از کارشناسان بر این باورند که به‌دلیل اهمیت فضای سایبر، باید سایبرپلیتیک را جزء مسائل بسیار مهم، حیاتی و امنیتی یا سیاست عالی قرار گیرد. آن‌ها اشاره می‌کنند که امروزه میلیون‌ها نفر در سطح جهان دسترسی به کامپیوتر و اینترنت دارند و هر روزه بر تعداد کاربران و سطح و عمق استفاده از اینترنت افزوده می‌شود که این امر فضای بسیار مهمی برای بازیگری و درنتیجه سیاست فراهم کرده است. هر روزه بر تعداد کاربران و همچنین سطح تکنولوژی افزوده می‌شود. در چنین شرایطی فضای سایبر نقش مهمی در هدایت افکار عمومی، ایجاد اولویت‌ها و خواسته‌ها، دیپلماسی عمومی، جاسوسی، خرابکاری، جنگ، درگیری و هر آن چیزی را دارد که عملاً فضای سیاست واقعی را تشکیل می‌دهد. درنتیجه فضای سایبر باید جزء سیاست عالی محسوب شود.

 

چهارچوب نظری و مهم‌ترین تأثیرات فضای سایبر بر سیاست و روابط بین‌الملل شامل سه موضوع اساسی است.

 

 

موضوع دوم؛ شناسایی و باور به ارتباط گسترده بین فضای سایبر و سیاست است.

موضوع سوم؛ تبیین مسیر و موضوعات مهم در این ارتباط است.

نظریه «فشار جانبی» نظریه قابل استفاده در این زمینه است.

منظور از نظریه فشار جانبی، ارائه ‏سطحی جدید از تحلیل فراتر از سه سطح استفان والت می‏باشد. وی بر این باور است که نمی‌‏توان فضای سایبر را براساس سطوح و رویکرد‌های گذشته افرادی همچون کنت بولدینگ و کنت والتز مورد بحث قرار داد.

فضای سایبر علاوه بر سه سطح «انسان»، «دولت‌‏ها» و «سیستم بین‌‏الملل»، نیازمند سطح متفاوتی است. در این سطح جدید که همان «سطح جهانی» است، تأثیر فضای سایبر با تأکید بر جدایی بین «سیستم اجتماعی» و «محیط طبیعی» مطرح است.

در سطح جهانی، تأکید بر این است که فضای اینترنت و تأثیرات گسترده آن بر جهان سیاست را نمی‌توان با سطوح قدیمی که بر فرد یا دولت یا عرصه بین‌الملل تأکید دارند، مورد بحث قرار داد. فضای اینترنت فضای بازیگری همزمان فرد، بازیگران غیردولتی همچون تروریست‌ها و شرکت‌های خصوصی در ابعاد اقتصادی، فرهنگی، امنیتی و حتی نظامی است.

بنابراین، باید بر سطح جهانی تأکید کرد که ضمن ترکیب سطوح دیگر، ارتباط و پیوستگی گسترده‌ای بین همه سطوح و ابعاد ایجاد کرده و توانایی تجزیه‌وتحلیل فضای سایرپلیتیک را دارد. بنابراین، در نظریه فشار جانبی تلاش می‌شود تا بین سطح فردی، دولتی و بین‌المللی به‌عنوان سطوح قدیمی و سطح تحلیل جهانی ارتباط و پیوستگی برقرار شود.

بر اساس تجربه چند دهه گذشته، اینترنت و فضای سایبر بر روابط کشور‌ها به‌خصوص آمریکا و ایران تأثیر داشته است. درواقع رقابت جدی بین کشور‌ها در این زمینه جنبه ایجابی و سلبی یا به عبارتی مثبت و منفی دارد. در این جدال کشور‌های بزرگ ازجمله چین و آمریکا تلاش می‌کنند از دیگری در حوزه تکنولوژی پیشی گیرند که این امر پیامد‌های مثبتی در زمینه پیشرفت اینترنت دارد، اما در عین حال اینترنت فضای جدیدی از رقابت، دشمنی و جنگ ایجاد کرده که گاهی برخی از کشور‌ها ازجمله آمریکا و ایران را جذب خود کرده است.

در خصوص موضوع محتوایی اینترنت و نقش و سیاست دولت‌ها برای کنترل بر فضای سایبر، کشور‌های قدرتمند تلاش می‌کنند جهت و کلیت فضای اینترنت را تحت تأثیر قرار دهند و مسیر آینده آن را تعیین کنند.

در فضای «سایبرپلیتیک» به عنوان موضوعی مهم و جدید در عرصه سیاست و روابط بین‌الملل، همچون سایر حوزه‌های سیاست، «ارزش‌ها» و «منافع» توسط بازیگران مختلف همچون دولت‌ها، سازمان‌ها و بازیگران دولتی و غیردولتی و حتی افراد تولید، توزیع و مصرف می‌شود. در واقع سایبرپلیتیک بر خلاف گذشته، بازیگران جدیدی را در کنار دولت‌ها به‌عنوان مهم‌ترین بازیگران روابط بین‌الملل قرار داده است که در فضای اینترنت گاهی تواناتر و موفق‌تر از دولت‌ها هستند.

به هرحال جدای از تمامی مزایا و ویژگی‌های مثبت اینترنت، واقعیت این است که اینترنت «فضای جنگی جدیدی» را مهیا کرده که از آن تحت عنوان «جنگ سایبری» یاد می‌شود. در این نوع جنگ، کشور‌ها و سایر بازیگران از اینترنت برای جاسوسی، خرابکاری، ایجاد شورش‌ها، انقلابات و حتی انهدام تأسیسات و مراکز نظامی و حیاتی طرف مقابل استفاده می‌کنند.

البته اینترنت فضایی جدید برای «همکاری» و «تعامل» کشور‌ها نیز ایجاد کرده است. دراین‌راستا، اینترنت با توجه به سرعت و دقت بالا، ایجاد رابطه بین تمامی بازیگران ازجمله دولت‌ها، افراد، سازمان‌ها و نهاد‌های مختلف را ارزان و راحت کرده است. درنتیجه شرایط برای همکاری و تعامل مهیاتر از گذشته شده است. ضمن اینکه کشور‌ها و سایر بازیگران از ضرورت همکاری‌های گسترده بین‌المللی در زمینه اینترنت آگاهی دارند و می‌دانند که فضای سایبر حوزه‌ای جدید از همکاری در عرصه بین‌المللی ایجاد کرده است.

در مورد تأثیرات گسترده اینترنت در تمامی ابعاد سیاست و روابط بین‌الملل از طریق گسترش آگاهی و دانش افراد، واقعیت این است که اینترنت کمک فراوانی به تسهیل و توسعه دسترسی به اطلاعات و دانش در عرصه ملی و بین‌المللی داشته است.

افراد و جوامع انسانی آگاه‌تر و باسوادتر از گذشته شده‌اند و جهان با پدیده جدیدی به اسم «بیداری انسانی» مواجه شده که در کشور‌های اسلامی با عنوان «بیداری اسلامی» شناخته می‌شود. درنتیجه این امر خواست‌های سیاسی همچون توجه به مردم‌سالاری و ضرورت احترام به استقلال سیاسی ملت‌ها، تکریم ارزش‌های فرهنگی و مذهبی، حق توسعه اقتصادی ـ اجتماعی شایسته، و حساسیت نسبت به مسائلی همچون محیط زیست افزایش یافته است. بر این اساس، اینترنت فضای عمل کشور‌ها و سایر بازیگران را تحت تأثیر قرار داده است.

فضای جدیدی در عرصه بین‌الملل شکل‌گرفته که نمی‌توان آن را براساس نظریه‌ها، رویکرد‌ها و سطوح گذشته مورد تحلیل قرار دارد. درواقع محتوا و فلسفه فضای جدید که از آن با عنوان فضای سایبری یاد می‌شود، بسیار متفاوت از گذشته است. در این فضای جدید انواع جدید و متفاوتی از دوستی، همکاری، رقابت، دشمنی و جنگ در کنار الگو‌های گذشته ایجاد شده است. ضمن اینکه بازیگران متنوع و متفاوتی به بازیگران سنتی اضافه شده‌اند که بسیار مبهم و غیرقابل پیش‌بینی هستند. با توجه به این شرایط باید بر نظریات، رویکرد‌ها و دیدگاه‌های جدیدی تأکید کرد که بسیار منعطف‌تر و بازتر از گذشته هستند.

سایبرپلیتیک و امنیت سایبری در شرایط کنونی به‌عنوان موضوع اساسی مورد توجه کارشناسان روابط بین‌الملل، در کنار موضوعات قدیمی‌تر جنگ، اقتصاد، زنان و محیط زیست قرار گرفته و حتی برخی اهمیت آن را از سایر حوزه‌ها بیشتر می‌دانند؛ زیرا فضای سایبر به شکلی تمامی حوزه‌ها و موضوعات قدیمی را در خود جای داده است.

به‌عنوان نمونه فضای سایبر شرایط جدیدی برای همکاری و رقابت کشور‌ها و البته سایر بازیگران در عرصه نظامی و امنیتی، سیاسی، اقتصادی، محیط‌زیست، زنان، کودکان، بهداشت، آموزش‌وپرورش و موارد دیگر مهیا  کرده است؛ بنابراین فضای سایبر شرایط جدیدی ایجاد کرده که در آن موضوعات روابط بین‌الملل به شکل متفاوتی مطرح می‌شوند و درنتیجه شکل جدیدی از سیاست با عنوان سایبرپلیتیک ایجاد شده که پیامد‌های ویژه‌ای در حوزه امنیت ملی و جهانی دارد. بر این اساس با بررسی کامل و تبیین درست سایبرپلیتیک و امنیت سایبری و تأثیر آن بر تمامی حوزه‌ها، تقویت بنیه وزارت امورخارجه در سطح ملی ضرورت می‌یابد.