کسی به فکر سمورهای آبی ایران نیست / به مناسبت روز جهانی شنگ

- پنج خرداد، به عنوان روز جهانی شنگ نام‌گذاری شده است؛ جانوری گوشتخوار که در کنار آبهای شیرین زندگی می‌کند و قوت غالبش ماهی است. جمعیت شنگ در نیمه دوم قرن به شدت کاهش یافت  که دلیل اصلی آن آلودگی آب‌ها به آفت‌کشهایی چون ارگانوکلرین و بیفنیل پلیکلروینه است. تخریب زیستگاه و شکار از دلایل دیگر کاهش جمعیت این جانور هستند.

کرامت حافظی، فعال محیط زیست و عضو گروه ثبت پستانداران ایران، به مناسبت روز جهانی شنگ، گزارشی از وضعیت زیستگاه‌های این گونه در ایران، تهدیدهایی که بقای این گونه را تهدید می‌کنند و اقداماتی که برای حفاظت از این گونه باید در دست اجرا قرار گیرد در اختیار گذاشت که در ادامه می‌خوانید.

"سمورهای آبی ایران در معرض خطر
شِنگ یا سمور آبی پستانداری گوشتخوار است که در رودخانه‌ها و تالاب‌ها زندگی کرده و از ماهی، خرچنگ، خزندگان و دوزیستان در زیستگاه‌های آبی تغذیه می‌کند.
شِنگ یا سمورآبی از راسته گوشتخواران و خانواده راسو ها است. خانواده راسوها در ایران شامل گونه‌هایی مانند راسو، زرده بر، سمور جنگلی، سمور سنگی، رودک (گورکن) و رودک عسل‌خوار بوده و با خانواده خدنگ‌ها تفاوت دارند.
در برخی موارد، به شِنگ یا سمور آبی (Otter)، به اشتباه، سگ آبی گفته می‌شود و حتی تصور می‌رود که شنگ در رودخانه‌ها سدسازی می‌کند. در حالی که شنگ جزو سگ‌سانان نیست. ضمنا جونده‌ای که به سدسازی در رودخانه‌ها مشهور است بیدَستَر (Beaver) نام دارد پس از  برگچه‌خوار (Capybara)، بزرگترین جونده سیاره زمین است که کاملا با شنگ متفاوت است و در ایران زیستگاهی ندارد.

در جهان ۱۳ گونه شِنگ (سمور آبی) زیست می‌کنند که ۱۲ گونه از آنها در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN Red list) قرار داشته و جزو جانوران در معرض خطر انقراض به حساب می‌آیند.

سمورهای آبی ایران
در ایران دو گونه شِنگ (سمورآبی) زیست می‌کنند که هر دو در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت قرار دارند: شِنگ اوراسیایی (Eurasian Otter) که در فهرست مذکور جزو جانوران در معرض تهدید (Near Threatened) طبقه‌بندی شده و شِنگ میان‌رودان (Mesopotamian Smooth-coated Otter) که در در فهرست سرخ IUCN به عنوان گونه آسیب پذیر (Vulnerable) معرفی شده است.

شِنگ اوراسیایی در زیستگاه‌های متنوع آبی مانند بخش‌های کوهستانیِ رودخانه‌ها و حتی ارتفاع بالای ۴۰۰۰ متر هیمالایا و همچنین در رودهای همسطح دریا مشاهده شده است. شِنگ اوراسیایی شب‌فعال است اما در مناطقی که امنیت مناسب داشته باشند در طول روز هم مشاهده می‌شود. شنگ اوراسیایی در قاره اروپا و آسیا و بخش های کوچکی از شمال آفریقا پراکنش داشته و ۹ زیرگونه دارد که در ایران، قفقاز و جنوب روسیه، تنها یکی از این زیرگونه‌ها یعنی (Lutra lutra meridionalis) زیست می‌کند. در ایران، این زیرگونه شنگ اوراسیایی در رودخانه‌ها و زیستگاه‌های آبی شمال و غرب کشور ثبت شده است.

گونه دیگر سمورهای آبی ایران، شِنگ میان‌رودان (Mesopotamian Otter) است که نسبت به شِنگ اوراسیایی، جثه بزرگتری دارد و زیر گونه ای از شِنگ خَزنَرم است (Smooth-coated Otter) که در ایران زیستگاه دارد. در سال ۱۳۵۰ دو تخته پوست و در سال ۱۳۵۲ آقای هوشنگ ضیایی، نویسنده کتاب «راهنمای صحرایی پستانداران ایران» یک نمونه شکارشده از این گونه را در تالاب هورالعظیم شناسایی و در کتابش ثبت کرد.

شِنگ خَزنَرم Smooth-coated) Otter) در ایران به شنگ هندی معروف شده است در حالی که زیر گونه هندی این سمورآبی یعنی (Indian Smooth-coated otter) با نام علمی (Lutrogale perspicillata sindica) در ایران پراکنش ندارد. پراکنش زیر گونه هندی در تالاب‌های کم ارتفاع از شرق آسیا تا پاکستان گزارش شده است. پیشتر در هند و بنگلادش شِنگ خَزنَرم (Smooth-coated Otter) را برای ماهیگیری تربیت می‌کردند. در حال حاضر شِنگ‌های خَزنَرم که به صورت دسته جمعی زندگی می‌کنند  یکی از جاذبه‌های اکوتوریسم در سنگاپور به حساب می‌آید که علاقه‌مندان بسیاری دارد که برای مشاهده و عکاسی از زیر گونه هندی شِنگ خَزنَرم به این کشور سفر می کنند.
در ایران تا کنون فقط شنگ خَزنَرم میان‌رودان (Mesopotamian Smooth-coated Otter) با نام علمی (Lutrogale perspicillata maxwelli) در تالاب هور العظیم خوزستان گزارش شده است.
هرچند منابع آبی شرق کشور سالهاست نابود شده‌اند اما این احتمال وجود دارد که زیرگونه هندی این سمور آبی در مناطق شرقی کشور و هم‌مرز پاکستان است هم وجود داشته باشد که اثبات آن مستلزم مطالعه و تحقیق است. ا
سمورآبی میان‌رودان اولین بار در سال ۱۹۵۶ توسط نویسنده اسکاتلندی گاوین مکسول در تالاب‌های بین‌النهرین عراق ثبت شد. این سمور آبی شخصیت داستان و فیلمی بود که از کتاب (Ring of Bright Water) گاوین مکسول الهام گرفته شد و به همین دلیل به این گونه سمور آبی مکسول (Maxwell's Smooth-coated Otter) هم گفته می شود؛ تندیس این سمور آبی مشهور در ساحل(Monreith ) اسکاتلند نصب شده است.
شِنگ‌های میان‌رودان تنها در تالاب هورالعظیم خوزستان و تالاب‌های بین النهرین عراق زیستگاه دارند و مانند زیر گونه هندی به صورت اجتماعات خانوادگی هم دیده می شوند. ساکنان و ماهیگیران هورالعظیم به خوبی این گونه روز فعال را می شناسند.

تهدیدها و راه‌کارها برای حفاظت از سمورهای آبی ایران
با توجه به اینکه  هر دو گونه شِنگ در ایران در فهرست سرخ IUCN قرار دارند که شنگ اوراسیایی در معرض تهدید (NT) و شِنگ میان‌رودان، آسیب پذیر (VU) معرفی شده‌اند حفاظت از هر دو گونه اهمیت بسیار دارد. به علاوه از آنجا که شِنگ میان‌رودان در کمیاب‌ترین زیر گونه سمورآبی در جهان است که صرفا در بخش محدودی از تالاب هورالعظیم در ایران و عراق زیستگاه دارد حفاظت از این گونه هم از لحاظ بین‌المللی بسیار مهم است و هم از دیدگاه ملی؛ چرا که اگر تنش‌های مربوط به آب و تخریب زیستگاه توسط صنعت نفت، اندک جمعیت باقی‌مانده از شِنگ میان‌رودان در هورالعظیم هم از بین بروند این گونه ارزشمند هم مانند ببر و شیر برای همیشه در ایران منقرض خواهد شد. در نتیجه تدوین برنامه‌ای حفاظتی برای هر دو گونه سمور آبی کشور مخصوصا شِنگ میان‌رودان بسیار ضروری است.

تا اواخر دهه ۴۰ همه ساله هزاران تخته پوست شنگ از مناطق مختلف ایران، به ویژه تالاب‌های خوزستان به خارج از کشور صادر می‌شد اما امروزه با ممنوعیت جهانی تجارت پوست شنگ‌ها، تهدیدهای دیگری در مسیر بقای شنگ‌های ایران هستند. جمله تخریب زیستگاه، کاهش آب، آلودگی آب، تصادف جاده‌ای، تعارض با مراکز پرورش ماهی، ماهیگیری با استفاده از شوکر برقی، سموم کشاورزی و همچنین حضور گونه‌های مهاجم مانند سگ که می توانند در ساحل برای توله شنگها مخاطره‌آمیز بوده وحتی باعث گسترش بیماری‌ها شوند مهم‌ترین عواملی هستند که اگر در اسرع وقت مدیریت نشوند، در مدتی کوتاه چیزی از نسل سمورهای آبی میان‌رودان باقی نخواهند گذاشت.

لازمه مدیریت هر کدام از این عوامل، تدوین و اجرای برنامه است که متاسفانه وسعت هورالعظیم از یک سو و کمبود نیرو و امکانات از سوی دیگر سبب شده تلاش‌های یگان حفاظت محیط زیست خوزستان برای حفاظت از زیستگاه شنگ میان‌رودان به نتیجه نرسد و حضور گسترده صیادان در زیستگاه شنگ میان‌رودان بازماندگان نسل این گونه را با خطر مرگ مواجه کند. خفگی بر اثر گرفتار شدن در تور ماهیگیران، یا مرگ و آسیب‌دیدگی شنگ‌ها در نتیجه اقدامات غیرقانونی صیادان از جمله استفاده از شوکر الکتریکی عواملی هستند که متاسفانه برای جلوگیری از خساراتشان به حیات وحش منطقه از جمله شنگ میان‌رودان تا کنون تدبیری موثر اتخاذ نشده است.

جلوگیری از تلفات شنگ‌ها در جاده‌های هم‌جوار با رودخانه هم راهکارهایی دارد که تا کنون اجرا نشده‌اند: ایمن‌سازی جاده، نصب تابلو یا ایجاد زیر گذر برای حیات وحش (برای شنگ‌ها، کانال آب زیر گذر)، جلوگیری از جاده‌سازی یا آسفالت غیرضروری جاده‌های در خدمت صنعت نفت در هورالعظیم، کاهش سرعت مجاز در جاده‌های مناطق حفاظت شده، ایجاد سرعتگیر، نصب تابلوهای راهنما، آگاه‌سازی جوامع محلی در خصوص اهمیت این گونه و لزوم حفاظت از آن، تعامل ادارات محیط زیست و شیلات برای آموزش به صیادان و صاحبان مزارع پرورش ماهی در راستای رفع تعارض با سمورهای آبی اقداماتی هستند که در بقای نسل سمورهای آبی ایران نقشی موثر ایفا خواهند کرد.

پنجم خرداد (26 May) روز جهانی شِنگ (سمورآبی) نامگذاری شده تا نقش مهمی که ما انسان‌ها می‌توانیم در حفاظت و تضمین بقای این گونه ارزشمند جانوری داشته باشیم را یادآور شود."