وقف‌نامه‌های سنگی حرم؛ کتبیه‌هایی از جنس دلدادگی

- کاربرد کتیبه در معماری اسلامی سابقه‌ای طولانی دارد. این کتیبه‌ها در دوران باستان عموما جنبة اطلاع رسانی داشته و هدف از درج آن‌ها انتقال اطلاعاتی درباره تاریخ فتوحات، ساخت بنا یا نام پادشاهان و حاکمان بوده است.

اما در دوران اسلامی علاوه بر کارکرد پیشین، کارکرد دینی و اعتقادی کتیبه‌ها به شدت تقویت شده، به طوری که در کنار کاربرد‌هایی در تزیینات معماری، برای حک کردن فرمان ها، احادیث، آیات و وقف نامه‌ها نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

بسیاری از بنا‌های تاریخی دورة اسلامی از قبیل مساجد، آب‌انبار‌ها و اماکن مذهبی که در شهر‌های مختلف ایران وجود دارد، وقف‌نامه‌هایی در قالب کتیبه‌های سنگی متعدّدی دیده می‌شود که توصیه واقف در عمل به موقوفات بر آن حک شده است.

وقف نامه سنگی «حاجی ظهیرالدوله»

در میان کتیبه‌های سنگی موزه آستان قدس رضوی ۲ وقف نامه که بر روی سنگ کنده کاری شده اند شهرت زیادی دارند.

یکی از این کتیبه‌ها به نام «حاجی ظهیرالدوله محمد ناصر خان قاجار» وزیر دربار «ناصرالدین شاه» و والی خراسان و سیستان است.

او در این وقف نامه قسمتی از زمین‌های سیس آباد تبادکان را وقف مصارفی از قبیل مخارج مزار خود، تعزیه داری امام حسین (ع) و طلاب مستضعف مدرسه میرزاجعفر کرده است.

همچنین ۶ دانگ مزرعه شادکن را که خارج از دروازه نوغان مشهد واقع بوده است را با تمامی ملحقات آن از قبیل باغ و درختان و استخر و یخچال به وقف شفاخانه حضرت رضا (ع)، دوا، پرستار، غذا و دیگر مخارج بیماران رسانده است.
از دیگر اراضی که توسط ایشان وقف و در این وقف نامه به آن اشاره شده می‌توان از شهرستان قریه کوند قزوین یادکرد. این وقت نامه در ۳۳ سر بر روی قطعه سنگی از جنس مرمر به خط نستعلیق و توسط غلامحسین منبت کار حکاکی شده و دارای تاریخ ۱۲۸۵ هجری قمری است. متاسفانه قسمتی از انتهای کتیبه شکسته و مفقود شده است.

کتیبه وقف نامه «سید میرزا» معروف به «صراف»

نمونه‌ای دیگر از این وقت نامه‌ها به «سید میرزا تاجر» معروف به «صراف» پسر مرحوم «آقا سید علی الحسینی» تعلق دارد که تمامی املاک خود را از قبیل تعدادی دکان، قنات، زمین باغ مزرعه و حمام در محله سرحوضان، قریه فارمد، شهر طوس، محله نوغان و قریه جور مکان را وقف کرده است.

وی تولیت املاک یاد شده را در هنگام حیات به واقف و پس از آن به متولی آستان قدس رضوی سپرده است. این وقف نامه در ۱۳ سطر بر روی سنگ خارا به نستعلیق حکاکی شده و دارای تاریخ ۱۲۸۰ هجری قمری است.

متن وقف نامه سید میرزا بدین شرح بر کتیبه سنگی منقش شده است:
«مخفی و مستور نماناد که عالی حضرت خیرالحاج والمعتمرین حاجی سید میرزای تاج شهیر به صراف این مرحمت و غفران پناه مرحوم آقا سید علی الحسینی همگی و تمامی املاک خود را به قرار ذیل که عبارت است از پنج باب حوالی واقع در محله سر حوضان به انضمامه دو باب دوکان متصل به حوالی‌های مذکور و به انضمام نصف کامل از کل یک رشته قنات جاریه میر کاریز که مشترک است بین حاج مزبور و حاجی عبدالسلام تاجر قندهاری بالمناصفه و به انضمام یک فرد از ۲۰ زوج زمین بذرافشان و دو جریب باغ مکرون و سه محوطه مزروعی واقع در قریه فارمد به انضمام یک زوج کامل از ۱۲ زوج در جنب... باغ به قدر الحصه و به انضمام یک فرد از دوازده زوج مزرعه شهر توس به انضمام نصف حمام و مستغلات او که مشهور است به حمام با واقع در محله نوغان و به انضمام یک زوج کامل از ۱۵ زوج قریه جور مکان که هر یک از قرار تفصیل و حدودات معینه و مصارف مشخصه درسه طغری وقف نامه علی حده ثبت است که یکی از وقف نام جات در سرکار فیض آثار در نزد صبیه حاج مزبور طوطی بیگم که ناظر موقوفه مزبوره است و دیگری در نزد عالیجناب قدسی و القاب آخوند عبدالرسول هروی به اطلاع علامی فهامی مجتهد الزمانی آقا میرزا هدایت ضبط است در حین ضرورت به او رجوع نموده و از آن قرار عمل نمایند و هیچ وجه تخلف نورزند و تولیت املاک مفصله فوق حقوق مادام الحیات با واقف مزبور است و بعد با متولی سرکار فیض آثار ثامن الائمه خواهد بود و در اینجا جهت اعلام کل مرقوم گردید. خلاف کننده به لعنت خدا و نفرین رسول گرفتار شود و مخفی نماند طفلی که از زوجه مطلقه حاج واقف مزبور است مسمی به غلام رضا از صلب واقف نیست بلکه از آقا زین العابدین کرمانی است و نسبت سیادت دادن به او خلاف است و خدا و رسول راضی نیست. به تاریخ دهم جمادی الاول سنه ۱۲۸۰.»