تسویه معاملات در بورس چگونه انجام میشود؟
- باشگاه خبرنگاران نوشت: سهامداران بازار سرمایه همچون سایر سرمایه گذاران پیش از سرمایه گذاری باید مجموعهای از آموزشها را فرا بگیرند. این روزها فعالیت در بورس بیش از هر زمان دیگری به دغدغه گروهی از افراد تبدیل شده است، به همین دلیل قصد داریم شما را با یکی از مفاهیم بازار سرمایه آشنا کنیم.
خرید و فروش سهام در بورس تهران به واسطه کارگزاریها انجام میگیرد، در نتیجه، هر فرد برای انجام معامله باید حساب مخصوصی در کارگزاری داشته باشد. هر معامله دو طرف مستقیم و غیر مستقیم دارد؛ طرفهای مستقیم همان خریدار و فروشنده سهام در یک نماد خاص هستند که در ساعات معاملاتی بازار بورس اقدام به خرید یا فروش سهام میکنند.
طرفهای غیر مستقیم هم کارگزاریهایی هستند که واسطه معاملاتی بین خریداران و فروشندگان سهام یک نماد معین به شمار میروند. پس از انجام معامله، وجه خرید و فروش سهام مورد معامله بین کارگزاری خریدار و فروشنده جابهجا میشود که به این کار «تسویه معاملات» میگویند. در یک تعریف سادهتر میتوان گفت که تسویه معاملات به معنی جابهجایی پول و اوراق بهادار بین خریدار و فروشنده در یک سیستم معاملاتی است.
تعداد معاملات و کارگزاریهای موجود در بازار بورس بسیار زیاد هستند. در نتیجه، باید یک نهاد مرکزی واسطه بین کارگزاریهای وجود داشته باشد تا تسویه معاملات به آسانی انجام شود. این نهاد مرکزی، «شرکت سپرده گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه» نام دارد. در واقع میتوان گفت که شرکت سپردهگذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه، نقش اتاق پایاپای را بر عهده دارد و امین هر دو طرف معامله محسوب میشود.
ساز و کار تسویه معاملات را میتوان بدین صورت تشریح کرد؛ پس از انجام معامله بین خریدار و فروشنده، وجه خریدار از کارگزار خریدار وارد سیستم مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه شده و پس از آن وارد حساب کارگزار فروشنده میشود. شخص فروشنده میتواند وجه حاصل از فروش سهامش را حداقل بعد از یک روز کاری پس از انجام معامله از کارگزاری خود درخواست کرده و پس از حداقل دو روز کاری از حساب خود برداشت کند. روند تسویه معاملات، دو روز کاری به طول میانجامد، به همین علت است که برداشت وجه توسط فروشنده به دو روز زمان نیاز دارد.
سویه معاملات در بورس کالا
در بورس کالا، اتاق پایاپای نقش مهمی در فرآیند تسویه معاملات ایفا میکند. اهمیت اتاق پایاپای در قبل و بعد از معاملات بر کسی پوشیده نیست. در فرآیند قبل از معامله، اتاق پایاپای موظف است فرآیندهای پیش عرضه را کنترل کند و جهت عرضه کالاها، مستندات و تضامین لازم را حداکثر تا ساعت ۱۵:۳۰ روز کاری قبل از عرضه، دریافت و موافقت یا مخالفت خود را به بورس و کارگزار عرضهکننده اعلام کند.
ارائه وثیقه و تضمین در تسویه معاملات
یکی از کلیدیترین بخشهای این فرآیند، کنترل تضامین و وثایق ارائهشده عرضهکننده است. اتاق پایاپای با کنترل این اسناد، استاندارد محصولات و شرط لازم برای عرضه آنها را فراهم میکند.
بنابراین، طی شدن این مرحله برای عرضهکنندگان بسیار حساس است، عرضهکنندگان، با انجام اقداماتی نظیر، تسویه تعهدات قبلی یا سپردن وجه نقد به اتاق پایاپای، اعتماد و اطمینان آنها را جلب میکنند. رویه فعلی عرضه در بورس کالای کشور ایران طبق مصوبه هیئتمدیره تأمین صددرصدی تضامین عرضه است، پس از آنکه عرضه محصول صورت گرفت و معامله در تالار کالاها جریان یافت، طبق مقررات، قراردادهای جداگانه با اجزای مشخص به اتاق پایاپای ارسال میشود.
فرآیند تسویه معاملات
تسویه در اتاق پایاپای، فارغ از اینکه چه نوع قراردادی باشد (نقدی- سلف – نسیه) طبق دستورالعمل فقط به دو صورت نقدی و اعتباری امکانپذیر است. در تسویه نقدی، خریدار باید ظرف مهلت مقرر (حداکثر سه روز کاری)، وجه قرارداد را با احتساب کارمزد دو طرف بهحساب تسویه واریز کند، ولی در تسویه اعتباری، خریدار باید سند تسویه اعتباری طبق فرمت شرکت تهیه کند و به همراه سایر مدارک و مستندات به اتاق پایاپای ارائه دهد. گفتنی است این سند اعتباری باید به تأیید دو طرف معامله برسد.
در این سند، فروشنده باید کتبی اعلام کند که وجه معامله را دریافت کرده است. مهلت تسویه، سه روز کاری بعد از انجام معامله است که زمان بندی انجام امور تسویه طی این مدت بر اساس مصوبه هیئتمدیره بورس کالای ایران تعیین میشود در حال حاضر بهموجب این مصوبه، آخرین ساعت واریز وجه برای قراردادها، ساعت ۱۳ روز سوم است.
درعینحال تمام فیشهای واریزی و مدارک قراردادها، قبل از ساعت ۱۵ هرروز میبایست از طریق سامانه جهت تسویه توسط کارگزاری ذیربط به اتاق پایاپای ارسال شود، حساب بانکی که جهت تسویه طبق ضوابط توسط اتاق پایاپای مورداستفاده قرار میگیرد، حساب عملیاتی نامیده میشود.
جریمه تأخیر تسویه معاملات
اگر قراردادها ظرف مهلت تسویه (سه روز کاری) تسویه نشوند، مشتری تا حداکثر ۷ روز تقویمی پس از مهلت تسویه، فرصت دارد وجه موردنظر را پرداخت و تسویه کند. البته به دلیل تأخیر در پرداخت وجه، باید به ازای هرروز تقویمی تأخیر، ۲۵/۰ درصد ارزش معامله را بهعنوان جریمه پرداخت کند. این جریمه بهحساب فروشنده واریز میشود اگر وی اعلام کند که از دریافت جریمه انصراف داده، اتاق پایاپای تأیید کرده و فرآیند تسویه انجام میشود.
فسخ معامله
اگر خریدار بعد از ۷ روز تقویمی نیز وجه موردنظر را تسویه نکند، معامله فسخ میشود و لازم است ۵% ارزش معامله را بهعنوان خسارت فسخ قرارداد بهاضافه کارمزد طرفین قرارداد، واریز کند. این مبلغ بهحساب عملیاتی واریز میشد. گفتنی است ملاک تسویه فقط پرداخت وجه توسط خریدار نیست، بلکه انتقال وجه و اخذ تأیید نهائی توسط کارگزار از طریق سیستم کارگزاری بهمنزله تسویه قرارداد تلقی میشود.
فرآیند تحویل کالا
پس از اینکه قرارداد تسویه شد، فروشنده موظف است کالا را طبق زمانبندی که در اطلاعیه عرضه مشخصشده به خریدار تحویل دهد.
