چرا ایران در زمینه کشت دانه های روغنی عقب ماند؟

_ فارس نوشت: دانه‌های روغنی به عنوان پایه و ماده اولیه تولید روغن نباتی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.

 

به واقع، ضریب مصرف روغن نباتی در سبد غذایی خانوار‌های ایرانی به میزانی بالاست که با قاطعیت می‌توان از این محصول به عنوان یکی از نیاز‌های اساسی جامعه در حوزه غذایی نام برد.

 

با چنین اوصافی حصول هر توفیقی در افزایش ضریب تولید و تامین هر چه بیشتر این محصول و به تبع آن افزایش ضریب تولید روغن نباتی برای تامین نیاز داخلی کشور، یک موفقیت ارزنده و بزرگ به شمار می‌رود.

 

با وجود حصول دستاورد‌های بسیار در عرصه‌های گوناگون اقتصادی و زراعی، متاسفانه میزان کشت دانه‌های روغنی در کشور ایران، آن چنانکه باید مطلوب و مُکفی به نظر نمی‌رسد و با وجود افزایش ضریب تولید این محصول در طول سالیان اخیر همچنان شدت و میزان وابستگی به واردات برای تامین نیاز داخلی بالاست و ارز قابل توجهی مصروف خرید این محصول می‌شود.

 

بررسی مطالعات و تجربیات کشور‌های موفق در کشت دانه‌های روغنی نشان می‌دهد که ایران با توجه به اقلیم‌های گوناگون و نیروی انسانی مستعد می‌تواند ضریب وابستگی به واردات روغن نباتی و کنجاله و دانه‌های روغنی را کاهش بدهد و به حداقل برساند.

 

در گذشته نه چندان دور تولید دانه‌های روغنی بیشتر متکی بر تولید سویا، آفتابگردان و پنبه‌دانه بود که بیشتر در استان‌های گلستان و مازندران کشت می‌شد، اما در سال‌های اخیر کشت کلزا بین انواع دانه‌های روغنی با توجه به شرایط اقلیمی، کشت پاییزه و نیاز کم به آب در اولویت قرار گرفته است.

 

از سوی دیگر تولید دانه‌های روغنی، نقش بسزایی در صرفه‌جویی ارزی، تسریع روند توسعه اقتصادی، امنیت و استقلال غذایی کشور ایفا می‌کند، به همین منظور طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی از سوی وزارت جهاد کشاورزی در دستور کار قرار گرفته تا زمینه برای کاهش وابستگی به دانه‌های روغنی در کشور فراهم شود، اما ارزیابی‌های صورت گرفته نشان می‌دهد که هرچند اجرای طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی منجر به بهبود ١٠ درصدی ضریب خوداتکایی به این بخش می‌شود، اما با این وجود طرح مذکور دچار عقب‌ماندگی جدی است.

 

طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی یکی از مهم‌ترین طرح‌های وزارت جهاد کشاورزی در جهت کاهش وابستگی به خارج و تأمین نیاز روغن کشور در داخل است؛ طرحی که به سرانجام رسیدن آن می‌تواند منجر به تأمین امنیت غذایی، اشتغال‌زایی و جلوگیری از خروج ارز از کشور شود.

 

هر چند که طی سال‌های گذشته دولت بر اجرای این طرح تاکید زیادی داشته و حدود ١٠ درصد نیز ضریب خوداتکایی بهبود یافته، اما عقب ماندگی زیادی در برنامه مشاهده می‌شود.

 

طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی یکی از هشت طرح خوداتکایی محصولات اساسی بود که توسط وزارت جهاد کشاورزی اجرا شد. اجرای این طرح ۱۰ ساله که تا افق ۱۴۰۴ تدوین شده بود از نیمه دوم سال ۹۴ آغاز شد.

 

در این زمینه علیرضا مهاجر، مجری دانه‌های روغنی وزارت جهاد کشاورزی در گفت‌وگویی اظهار کرد: برنامه ۱۰ ساله برای خوداتکایی در این زمینه داریم که بر این اساس باید در پایان این ۱۰ سال حداقل ۷۰ درصد نیاز کشور را به روغن در داخل تأمین کنیم؛ بیشترین تمرکز ما در این زمینه روی محصول کلزاست، چرا که این دانه در پاییز کشت می‌شود و از نزولات جوی استفاده می‌کند، بنابراین به حل بحران کم آبی کشور نیز کمک خواهد شد.

 

با گذشت حدود چهار سال از اجرای این طرح، پیش بینی‌های مسوولان وزارت جهاد کشاورزی تاکنون محقق نشده و عقب‌ماندگی زیادی در این حوزه مشاهده می‌شود.

 

به عبارت دیگر طی این سال‌ها میزان خوداتکایی تنها حدود ۱۰ درصد رشد کرده و از ۶ درصد به ١٦ درصد رسیده است. همچنین وضعیت موجود نیز گویای این نیست که مسوولان بتوانند در مدت باقی‌مانده عقب‌ماندگی ایجادشده را جبران کنند و به اهداف برنامه دست یابند.

 

به گفته مسوولان وزارت جهاد کشاورزی در سال ۹۴، حدود ۹۶ درصد از روغن مورد نیاز کشور، وارداتی بود و ۶ درصد تولید داخل محسوب می‌شد و در حال حاضر ۱۶ درصد روغن مورد نیاز کشور تولید داخل است.

 

 

در این بین کلزاکاران آذربایجان‌شرقی نیز نسبت به قیمت خرید تضمینی این محصول انتقاد دارند و آن را متناسب با رشد قیمت دانه‌های کلزا و اجاره زمین‌های زراعی و آب برای آبیاری نمی‌دانند.

 

یکی از کلزاکاران آذربایجان‌شرقی با اشاره به اینکه این قیمت‌ها برای خرید تضمینی کلزا منصفانه نیست، گفت: متأسفانه اجاره زمین‌های کشاورزی ما نسبت به سال گذشته دو برابر شده است و هر ساعت آب برای آبیاری محصولات نیز نسبت به سال گذشته گرانتر شده است.

 

اسماعیل بقالی ادامه داد: با اینکه شاهد تورم در جامعه و بالا رفتن قیمت اکثر محصولات هستیم، ولی قیمت کلزا چندان رشدی نسبت به سال گذشته ندارد.

 

وی از مسوولان امر نیز درخواست کرد که تعداد مراکز خرید کلزا را افزایش دهند، یادآور شد: وقتی مراکز خرید کلزا دورتر از روستاهاست ما کشاورزان مجبور می‌شویم هزینه‌های بالایی برای حمل و نقل پرداخت کنیم و به شهرستان‌ها برویم و محصول خود را تحویل این مراکز بدهیم.

 

بقالی ادامه داد: دانه روغنی کلزا باعث می‌شود که روغن مورد نیاز کشور توسط ما کشاورزان تأمین شود و برای همین علاقه دارم تا هر سال بخشی از زمین کشاورزی خودم را به کاشت این محصول اختصاص دهم.

 

کشاورزان پایین بودن قیمت جهانی کلزا در مقایسه با قیمت خرید تضمینی آن را یکی دیگر از مشکلات خود می‌دانند و می‌گویند کارخانه‌داران تمایل دارند، دانه‌های روغنی را وارد کنند و این کار به ضرر کشاورزان تمام می‌شود.

 

 

رییس سازمان جهادکشاورزی آذربایجان‌شرقی گفت: حدود ۸۴ درصد از روغن مورد نیاز کشور از طریق واردات و ۱۶ درصد از آن در داخل تامین می‌شود که نسبت به ابتدای عملیاتی‌سازی طرح تولید دانه‌های روغنی که واردات آن ۹۶ درصد بود، کاهش واردات داشته‌ایم.

 

اکبر فتحی با بیان اینکه کاشت کلزا ابلاغ مستقیم مقام معظم رهبری و از اهداف استراتژیک کشور با توجه به شرایط تحریمی فعلی است، تصریح کرد: باید دلایل موفقیت شهرستان‌های موفق در کشت کلزا را بررسی و به شهرستان‌هایی که در کاشت این محصول ضعف دارند، منتقل شود.

 

وی با بیان اینکه در عارضه‌یابی کشت کلزا لازم است میزان آموزش چهره به چهره، مخاطب‌یابی، میزان آگاهی بهره‌برداران از اهمیت کشت کلزا و تسهیلات و امکانات، میزان و کیفیت آب منطقه در دسترس بودن نهاده‌ها و سایر مسائل به تفکیک هر پهنه بررسی شود، بیان داشت: حدود ۸۴ درصد از روغن مورد نیاز کشور از طریق واردات و ۱۶ درصد از آن در داخل تامین می‌شود که نسبت به ابتدای عملیاتی‌سازی طرح تولید دانه‌های روغنی که واردات آن ۹۶ درصد بود، کاهش واردات داشته‌ایم.

 

رییس سازمان جهادکشاورزی استان با اشاره به تأمین علوفه برای دام و طیور با کنجاله دانه‌های روغنی، تصریح کرد: از اهداف اصلی بعد از تأمین روغن، تأمین کنجاله است که خوشبختانه کنجاله کلزا پروتئین بالای ۴۰ درصد دارد و با استقبال دامداران مواجه شده و امسال در دسترس همگان قرار گرفته است که امیدواریم با توسعه کشت کلزا در تناوب با غلات (گندم و جو) بتوانیم کنجاله کلزا و سایر دانه‌های روغنی را در داخل تولید کنیم که می‌تواند تحول بزرگی را در صنعت دام و طیور ایجاد کند.

 

کشت کلزا شیوه‌ای مناسب برای تنوع محصول و اصلاح خاک است

 

وی با اشاره به اینکه کشاورزان باید از زمان کاشت تا پایان برداشت محصول، زیر نظر کارشناسان جهادکشاورزی محصول را مدیریت کنند تا محصولی مرغوب و با عملکرد بالا تولید کنند، اضافه کرد: کشت کلزا شیوه‌ای مناسب برای تنوع محصول و اصلاح خاک است و معمولا در تناوب با گندم و جو کشت می‌شود و با نفوذ ریشه کلزا به عمق خاک عناصر مفید و مغذی از عمق به سطح خاک کشیده شده و علف‌های هرز و آفات از بین می‌رود و زمین برای کشت بعدی آماده شده و این کار باعث افزایش ۳۰ درصدی عملکرد محصول بعدی خواهد شد.

 

فتحی با اشاره به اینکه دانه روغنی کلزا می‌تواند جایگزین مناسبی برای محصولات با مصرف آب بالا باشد، اذعان داشت: آذربایجان‌شرقی از مراکز بسیار مستعد تولید کلزا در سطح کشور به شمار می‌رود و برای توسعه سطح کشت این محصول با ارزش برنامه‌های وسیعی تدارک دیده شده است.

 

وی از کلزا به عنوان یکی از محصولات استراتژیک کشور یاد کرد و افزود: کشاورزان در کنار گندم و جو در مزارع خود، کشت کلزا را برای تناوب در کشت انجام دهند تا بتوانند محصولات بیشتری از مزارع خود برداشت کنند.

 

رییس سازمان جهادکشاورزی استان گفت: امسال در شهرستان تبریز ۲ هزار هکتار از اراضی این شهرستان زیر کشت کلزا قرار گرفته بود که از این لحاظ رتبه نخست استان را به خود اختصاص داده است و شهرستان اسکو نیز با ۳۰۰ هکتار در جایگاه دوم قرار دارد.

 

وی، از افزایش ۳۵ درصدی قیمت خرید تضمینی دانه روغنی کلزا در سال‌جاری خبر داد و گفت: در سال زراعی  ۹۸-۹۷ نرخ خرید هر کیلوگرم دانه روغنی ۳۴ هزار و ۳۹۸ ریال بود که با تصمیم شورای اقتصاد، قیمت خرید این محصول در سال زراعی جاری با شرایط ۱۰ درصد رطوبت و ۲ درصد ناخالصی، ۴۶ هزار و ۶۰۲ ریال تعیین شده است.

 

تولید ۳۱۰۰ تن دانه‌های روغنی در استان/ کشاورزان کمترین بهره را از ارزش افزوده محصول نهایی کلزا می‌برند

 

معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان‌شرقی از تولید سه هزار و ۱۰۰ تن محصول دانه‌های روغنی در استان خبر داد.

 

رخ‌افروز با اشاره به سابقه کاشت دانه‌های روغنی  در آذربایجان‌شرقی از اواسط دهه ۸۰، یادآور شد: بیشترین سطح کشت را از سال ۸۴ شروع کردیم و سابقه کشت مستمر ۱۰ ساله در استان داریم.

 

وی با اشاره به اینکه قابلیت کشت دانه‌های روغنی در تمام مناطق استان وجود دارد، ابراز کرد: بیشترین سطح کشت این محصولات در شهرستان‌های تبریز،  اسکو، سراب، مرند و بناب قرار دارد.

 

معاون سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان‌شرقی، متذکر شد: رهایی از واردات مواد اولیه روغن‌خوراکی، اصلاح خاک‌های زراعی، رسیدن به کشاورزی پایدار و ایجاد ارزش افزوده بالا از مهم‌ترین مزیت‌های کشت دانه‌های روغنی محسوب می‌شود.

 

وی از این محصول به عنوان مهم‌ترین محصول در تناوب کشت با غلات مرسوم نام برده و گفت: سطح کشت دانه‌های روغنی در آذربایجان‌شرقی طی سال زراعی ۹۸-۹۹ در حدود دو هزار و ۶۰۰ هکتار بوده که از این زمین‌ها حدود سه هزار و ۱۰۰ تن محصول به دست آمده  که البته در سال‌جاری زراعی این میزان سطح کشت به دو هزار و ۲۰۰ هکتار رسیده است.

 

فتحی، به عدم تمایل کشاورزان به کاشت این محصول در آذربایجان‌شرقی نیز اشاره کرد و اظهار داشت: هر چند استان ما ظرفیت بالایی برای کشت و تولید دانه‌های روغنی دارد، اما عدم رغبت کشاورزان به دلایلی از قبیل عدم تجربه تولید و ناموفق بودن تجربه‌های اول کاشت، مانع از توسعه کشت دانه‌های روغنی در آذربایجان‌شرقی شده است و علاوه بر این هر چند محصول نهایی حاصل از کشت دانه‌های  روغنی ارزش افزوده بالایی دارد، اما کمترین درصد از این ارزش افزوده عاید کشاورز می‌شود.  

 

معاون جهاد کشاورزی استان  افزود: برای نمونه از هر دو و نیم تا سه کیلوگرم کلزا یک لیتر روغن با قیمت متوسط ۶۰ هزار تومان تولید می‌شود و این در حالی است که یک کشاورز کلزاکار بابت کاشت سه کیلوگرم از همین محصول تنها  ۱۴ هزار تومان درآمد کسب می‌کند و همین امر یکی از دلایل اصلی عدم توسعه کشت دانه‌های روغنی در سطح استان است.

 

وی از خرید تضمینی دانه‌های روغنی در آذربایجان‌شرقی نیز خبر داد و خاطرنشان کرد: قیمت خرید تضمینی سال ۹۹ برای هر کیلوگرم یک‌هزار و ۴۶۰ تومان بوده که این مبلغ برای سال آینده هشت هزار و ۷۰۰ تومان تعیین شده است.

 

رخ افروز در خصوص ایجاد صنایع تبدیلی و فرآوری دانه‌های روغنی در استان نیز گفت: هر چند یکی از واحد‌های بنام تولید صنایع غذایی آذربایجان‌شرقی در این خصوص اقداماتی انجام داده، اما این واحد تبدیلی هنوز به بهره‌برداری نرسیده و این حوزه نیز برای بهره‌برداری هرچه بیشتر از ارزش افزوده تولید دانه‌های روغنی مورد توجه توجه جدی قرار گیرد.

 

 

محمد شفیع ملک‌زاده، رییس نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی یکی از راهکار‌های خودکفایی دانه‌های روغنی را اجرای قانون خرید تضمینی محصولات کشاورزی اعلام‌کرد و یادآور شد: یکی از راهکار‌هایی که کشاورزان را می‌توان به برنامه الگوی کشت مقید کرد، بحث سیاست‌گذاری دولت در تعیین قیمت محصولات کشاورزی است که باید منطقی و عادلانه باشد و به نوعی تولیدکننده را حمایت کند تا متضرر نشود و بتواند به امر تولید ادامه دهد.

 

وی افزود: اگر دولت خواهان خودکفایی و خوداتکایی محصولات کشاورزی در شرایط فعلی تحریم و فشار اقتصادی است، از این رو قانون خرید تضمینی  محصولات کشاورزی باید اجرا شود تا سیاست اقتصاد مقاومتی در کشور تحقق یابد.

 

ملک‌زاده با تاکید بر اجرای قانون خرید تضمینی محصولات کشاورزی بیان کرد: سیاست نادرست شورای اقتصاد در تعیین قیمت محصولات در سال ۹۷ موجب شد، سطح زیرکشت چغندر قند کاهش چشمگیری یابد به‌طوریکه برای تامین نیاز داخل مجبور به واردات یک میلیون تن شکر شدیم.

 

رییس نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی با اشاره به اینکه قیمت خرید تضمینی محصولات کشاورزی حائز اهمیت است، بیان کرد: قیمت خرید محصولات کشاورزی باید به‌گونه‌ای اعلام شود که رضایت کشاورزان جلب شود.

 

این مقام مسوول با اشاره به علل واردات بی‌رویه روغن بیان کرد: سیستم مافیایی و مملو از نگاه‌های منفعت‌طلب برای افراد است که منافع بسیار خوبی را از واردات روغن و دانه‌های روغنی به جیب عده‌ای وارد می‌کند که این موضوع تولید داخل را تحت شعاع قرار می‌دهد که اگر از واردات بی‌رویه جلوگیری نشود، تولید در معرض نابودی قرار می‌گیرد.

 

وی ادامه داد: با وجود آنکه قیمت روغن خارجی نسبت به داخلی کمتر است، از این رو تولید داخل به سبب هزینه تولید سرسام‌آور در داخل قابل رقابت نیست که با این وجود تولیدکنندگان چاره‌ای جز فروش محصول کمتر از قیمت تمام شده ندارند که با تصمیم دولت مبنی بر حذف ارز ترجیحی واردات روغن مقرون به صرفه نیست.

 

رییس نظام صنفی کشاورزی اضافه کرد: دولت همانند سایر کشور‌ها باید به تولید داخل توجه کند و چنانچه امکان تامین نیاز از ظرفیت داخلی وجود نداشته باشد، اقدام به واردات کند تا فشار به تولیدکننده و مصرف‌کننده وارد نشود.

 

 

مجری طرح دانه‌های روغنی وزارت جهادکشاورزی گفت: در این طرح تامین ۷۰ درصد روغن و ۵۰ درصد کنجاله از طریق افزایش عملکرد تولید و سطح زیر کشت با استفاده از تکنولوژی‌های روز ظرف ۱۰ سال هدفگذاری شده، اما به رغم برنامه ریزی‌ها به دلیل برخی مشکلات از روند افزایشی آن کاسته شده است.

 

علیرضا مهاجر با یادآوری این که در روند افزایشی تولید دانه‌های روغنی، تولید کلزا از ۵۰ هزار تن در سال ۹۴ به ۴۰۰ هزار تن در سال ۹۷ رسید، اذعان داشت: این روند افزایشی رو به کاهش گذاشته به طوری که سال زراعی ۹۹-۹۸ تولید کلزا به ۳۳۰ هزار تن رسید.

 

مهاجر، واردات روغن و کنجاله با ارز ترجیحی و پایین بودن قیمت خرید تضمینی دانه‌های روغنی نسبت به سایر محصولات جایگزین را از جمله دلایل کاهش امکان رقابت برای کشت و تولید این محصولات برشمرد.

 

وی در عین حال توضیح داد: یکی از برنامه‌ها برای کاهش وابستگی به روغن در طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی، آگاهی بخشیدن به مردم در مورد مضرات مصرف بی رویه روغن با کمک دستگاه‌های ذی ربط همچون وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، سازمان ملی استاندارد و رسانه‌ها به ویژه صدا و سیما  بود تا جایی که مصرف سرانه روغن برای هر فرد در کشور از ۲۰ کیلوگرم به ۱۵ کیلوگرم و کل مصرف از یک میلیون و ۵۰۰ هزار تن به یک میلیون و ۱۰۰ هزارتن در سال برسد.

 

مجری طرح دانه‌های روغنی وزارت جهاد کشاورزی ادامه داد: متاسفانه همکاری لازم برای کاهش مصرف بی رویه روغن در کشور صورت نگرفت و با تبلیغات فراوان در رسانه ها، مصرف روغن در کشور افزایش یافت.

 

وی با بیان این که علاوه بر تولید کلزا، سویا، آفتابگردان، کنجد و گلرنگ که در طرح ده ساله خوداتکایی پیش بینی شده، آماده کشت گیاهان جدید برای تامین روغن و کنجاله هستیم، اظهار داشت: در حوزه دانه‌های روغنی، کشت گیاهان جدید مانند کاملینا و بادام زمینی مطرح هستند و هر چند میزان تولید روغن و دانه از گیاهی مانند کاملینا کم است، اما حاضریم کشت این گیاه را به منظور تنوع بخشی در کشور توسعه دهیم.

 

مجری طرح دانه‌های روغنی وزارت جهاد کشاورزی با اشاره به معرفی رقم جدید کنجد نیز گفت: برای نخستین بار در زمینه کنجد رقمی معرفی شده که امکان کشت مکانیزه آن وجود دارد.

 

مهاجر درباره مزیت‌های کشت کلزا خاطرنشان کرد: کشت کلزا در تناوب با گندم و جو موجب افزایش پایداری تولید این محصولات از طریق کاهش علف‌های هرز، آفات و بیماری‌ها می‌شود و از این رو، کلزا دارای اهمیت ویژه‌ای برای ما است.

 

وی با بیان این که کلزا بالای ۴۰ درصد روغن دارد و در همه استان‌های کشور قابل کشت است، اذعان کرد: ما در طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی به دنبال محصولی هستیم که آب کمی نیاز داشته باشد و در پاییز کشت شود و به پایداری گندم کمک کند.

 

مهاجر گفت: در حال حاضر با توجه به سیاست‌های جدید وزارت جهاد کشاورزی، دو روش برای زراعت در نظر گرفته شده که یکی از آن بر مبنای الگوی کشت و دیگری بر اساس ظرفیت، اقلیم، شرایط آب و خاک و دما در استان‌ها است و از این رو برای سال زراعی ۱۴۰۰- ۱۳۹۹ کشت کلزا در سطح ۳۵۰ هزار هکتار و کل دانه‌های روغنی در سطح ۵۵۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی پیش بینی شده و امیدواریم بتوانیم کشاورزان را متقاعد کنیم این دانه‌ها را در تناوب با محصولاتشان کشت کنند.

 

 

باتوجه به اتفاقاتی که پیش آمده و علی‌رغم اقلیم ۴ فصل و پتانسیل بالای تولید در بخش کشاورزی، عوامل متعدد همچون بی‌توجهی مسئولان به اجرای قانون خرید تضمینی، تاخیر در پرداخت مطالبات، کمبود ماشین‌آلات ریزدارنده برداشت و رانت جویی واردکنندگان مانع توسعه کشت دانه‌های روغنی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین محصولات استراتژیک شده است.

 

 از آنجایی که کشت کلزا برای کشاورزان منطقه در اولویت قرار ندارد، پیشنهاد میشود زمینه‌های مناسب برای افزایش کشت کلزا در بین کشاورزان نظیر افزایش قیمت تضمینی، افزایش بسته‌های حمایتی مثل تأمین نهاده ها، پرداخت حق بیمه محصول، اعطای یارانه توسط سازمان‌های مربوطه فراهم شود؛ بنابراین گزارش، گیاه روغنی-دارویی کاملینا برای نخستین بار در ایران اصلاح، تکثیر و کشت شده است. به گفته کارشناسان، یکی از مزیت‌های این گیاه، مقاومت زیاد در برابر خشکی و سرمای بهاره است. کاملینا جزو خانواده براسیکاسه است و آزمایشات مختلف نشان می‌دهد که احتیاجات آبی بسیار کم و مقاومت بالایی نسبت به آفات رایج در دانه‌های روغنی مانند سوسک گرده خوار دارد. این گیاه در بخش‌هایی از اروپا کشت می‌شود.