نگاهی به رویکرد «امام خمینی(ره)» در حوزه ادبیات

- کتاب «امیر قافله عشق» که به قلم سیدمحمد طباطبایی پیرامون تاثیر امام خمینی (ره) بر ادبیات را بیان کرده است.

سال‌ها می‌گذرد، حادثه‌ها می‌آید انتظار فرج از نیمه خرداد کشم همین یک بیت شعر کافی است تا امام خمینی (ره) را به قول بسیاری از اهل ادب، پیش از آنکه رهبر انقلاب بدانیم، مردی ادیب و حکیم و شاعری دارای اندیشه بنامیم. از دیگر سو، تالیف حدود یکصد عنوان کتاب توسط پیر فرزانه انقلاب نشان از آن دارد که بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، نویسنده‌ای صاحب نام هستند.

دیوان اشعار «امام خمینی (ره)» تنها یک دیوان شعری نیست، شعر‌هایی سراسر شور و اندیشه است. اندیشه‌ای که انقلاب را بنا نهاد. به یاد آوریم شعر معروف: من به خال لبت‌ای دوست گرفتار شدم چشم بیمار تو را دیدم و بیمار شدم فارغ از خود شدم و لعل اناالحق بزدم همچو منصور خریدار سر دار شدم این شعر خود به تنهایی گواه حضور اندیشه در شعر این عارف نستوه است. اندیشه‌ای که باعث شد تا او هرگز از نگاه خود کوتاه نیاید و تا آخرین لحظه که چشم در این دنیا داشت فریاد انا الحق می‌زد و از همین اندیشه بود که شعار «نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی» برآمد. اندیشه‌ای که از امام (ره) ساطع و به جوانان و مردم این سرزمین رسید تا آن‌ها هم بر اساس همین باور که حق با ماست مردانه در برابر متجاوزان ایستادند و هشت سال از کشور دفاع مقدس کردند.

نزد حکیمان مشایی و حتی فقیهان بی توجهی یا کم توجهی به شعر و شاعری می‌بینیم، اما چهره‌های برجسته‌ای همچون شیخ بهایی، ملامحسن فیض کاشانی، علامه طباطبایی و حضرت امام وارد قلمرو جدیدی می‌شوند و ادبیات شاعرانه به قلمرو فقیهان نیز راه پیدا می‌کند. انسان‌ها می‌توانند از چند جهت تاثیرگذار باشند، امام خمینی (ره) نیز چنین هستند.

امام در عرصه شعر نیز نظام خاصی را ایجاد کردند. امام خمینی (ره) چه به عنوان رهبر انقلاب و کشور و چه به عنوان نویسنده و شاعر و چه به عنوان حکیمی ادیب، تاثیر زیادی در ادبیات بعد از انقلاب داشته اند. چه آنجا که شعرای بسیاری درباره امام (ره) سروده اند و چه آنجایی که کتاب‌های متعددی درباره امام (ره) نوشته شده است. «امیر قافله عشق» یکی از همین کتاب هاست. کتابی که گفتار‌ها و نوشتار‌هایی درباره امام خمینی (ره) را دربر گرفته است. دکتر همایون همتی که تالیف «امیر قافله عشق» را بر عهده داشته درباره این کتاب می‌گوید: «کتاب مجموعه مختصری از مقالات تحریر یافته در شناخت و شناسایی ابعادی از اندیشه و منش امام خمینی (ره) است. در واقع کوشش بر این بوده است تا نگرشی تازه به اندیشه و شخصیت وی صورت پذیرد.»

نوشتار‌های این کتاب در اصل سخنرانی‌ها، مصاحبه‌ها یا مقالاتی بوده‌اند که نویسنده در سمینار‌ها و همایش‌هایی با مناسبت‌های مختلف در دانشگاه‌ها و مراکز علمی و پژوهشی کشور گفته است. رهیافت دین شناسی «امام خمینی (ره)» و رویکرد بنیانگذار فقید انقلاب به ابن عربی، سیاست جهانی عاشورا و چالش‌های نظری حکومت‌های ولایی از جمله سرفصل‌های این کتاب را شکل می‌دهد. در این کتاب می‌خوانیم که عرفان «امام خمینی (ره)» عرفانی توحیدی، عاشقانه، عزتمندانه و کرامت آمیز بود نه عرفان غلامانه و برده‌وار. او ملامتی‌گری و تحقیر نفس را نمی‌پذیرفت و آن را با عزت جویی مومنانه در تعارض می‌دید. عرفان امام ما، عرفانی آرمانگرا و عدالت‌خواه و رهایی‌بخش و عزت آور بود نه عرفان آلوده جانان ریاکار و زهد فروش که سراسر تخدیر و تسلیم و سکوت و غفلت و خواب‌زدگی است. «سه دیدار» زنده یاد نادر ابراهیمی؛ نویسنده ارزشمند کشورمان را شاید بتوان معروف‌ترین کتاب درباره امام خمینی (ره) در حوزه ادبیات داستانی نامید. عنوان کامل این کتاب عبارت است از: «سه دیدار با مردی که از فراسوی باور ما می‌آمد». این کتاب که از عنوان آن اینگونه بر می‌آید که گزارش سه نوبت دیدار نویسنده با رهبر کبیر انقلاب اسلامی ایران است، اما هرگز اینگونه نیست. نویسنده این کتاب در طول حیات خود هیچ زمان توفیق دیدار با امام راحل را نداشته و کتاب را تنها بر اساس باور و نگاه خود نسبت به امام خمینی (ره) نوشته است.

کتاب اگرچه ۳ جلدی است و نویسنده نیز بار‌ها گفته که آن را در ۳ جلد نوشته، اما تنها دو جلد از آن در دست است و جلد سوم هرگز منتشر نشده و حالا در سال‌های فقدان نادر ابراهیمی، کسی از سرنوشت جلد سوم خبر ندارد، حتی فرزانه منصوری؛ همسر و همراه همیشگی نادر ابراهیمی. جلد اول و دوم کتاب «سه دیدار با مردی که از فراسوی باور ما می‌آمد» که رمانی است درباره زندگی «امام خمینی (ره)» در بین سال‌های ۷۵ تا ۷۷ نوشته و برای نخستین‌بار توسط حوزه هنری در سال ۷۷ منتشر شد. کتاب با توجه به موضوع و نیز شهرت نویسنده، بعد از انتشار به سرعت به فروش رفت و در فاصله زمانی کوتاهی نایاب شد، اما هرگز تجدید چاپ نشد تا اینکه بعد از درگذشت نادر ابراهیمی در سال ۱۳۸۷، انتشارات سوره مهر «که انتشار آثار حوزه هنری را در اختیار دارد» تصمیم به انتشار دوباره این کتاب گرفت. اینکه این تصمیم از روی احساس مسئولیت برای جبران فقدان این کتاب در جامعه گرفته شد یا بر اساس بازار ایجاد شده برای کتاب‌های نادر ابراهیمی بعد از درگذشتش، چندان مهم نیست، مهم این است که کتابی خوب از نویسنده‌ای شناخته شده، درباره زندگی امام خمینی (ره) در دسترس قرار گرفت.

کتابی که شاید جوانان و نوجوانان امروز که بسیاری از آن‌ها دوران حیات امام (ره) را درک نکرده اند می‌توانند بهتر و بیشتر با رهبر مردمی انقلاب آشنا شوند. کتاب «سه دیدار با مردى که از فراسوى باور ما مى‏آمد» در جلد نخست خود با عنوان «رجعت به ریشه‏ها» داستان ‏بلندى درباره زندگى امام خمینى (ره) است، که نویسنده در آن ‏کوشیده ابعاد مختلف شخصیتى ایشان را در قالب داستان بررسى‏کند. شرح وقایع دوران کودکى امام راحل و شکل‏گیرى شخصیت وى در دامن پرمهر مادر و صاحبه خانم (عمه ایشان)، مرام و منش پدر امام (ره) و نحوه ‏شهادت ایشان، حضور بنیانگذار کبیر انقلاب در کلاس درس مدرس، بررسى ‏شجره‏نامه اجداد، امام و شرحى از زندگى پدر بزرگ ایشان، مراحل‏آشنایى امام (ره) با دفتر حاج‏آقا ثقفى تا ازدواج، موارد و عناوینی است که نویسنده به شرح آن‌ها پرداخته است. «در میانه میدان» عنوان جلد دوم مجموعه «سه دیدار با مردى که از فراسوى باور ما مى‏آمد» است که روایتی دیگر از زندگى‏نامه امام خمینى (ره) در قالب‏ داستان است. در این جلد از کتاب نیز مواردی مورد اشاره نویسنده قرار گرفته است که از جمله آن می‌توان به فصولی همچون: خاطراتى از پدر در زندان شاهى و شهادت وى در آنجا در ایام قبل از تولد امام «روح‏الله»، استفاده از افکار و سخنان عمه «صاحبه خانم»، دوران مبارزه در جوانى، حضور با برادر جهت ‏تحصیل علوم حوزوى در اصفهان، سال مصیبتى که “وبا” ۸ تن ازنزدیکترین کسان «امام روح‏الله خمینى» را به کام مرگ کشاند، حکایت‌هایى از همسر امام (ره) که همیشه یاور و مشوق همسرش در راه‏ مبارزات سیاسى بودند، خاطراتى از مبارزات رجال آن زمان و… اشاره کرد. بسیاری از اهالی فرهنگ و ادب تاثیر امام (ره) در ادبیات را بی تردید دانسته و بر این باورند که تاثیر امام نه به اعتبار رهبری انقلاب اسلامی بلکه به اعتبار خود او نیز هست.

امام خمینی پیش از اینکه رهبر انقلاب باشد مردی حکیم، ادیب، نویسنده و شاعر بود. دیوان امام که جزیی از اشعار اوست گواه این امر است. امام با شاعران و ادبیات زمان خود آشنا بود. دکتر غلامعلی حداد عادل؛ رئیس فرهنگستان ادب فارسی چند سال پیش در سمیناری که با موضوع «امام و ادبیات معاصر» برگزار شده بود در این باره اینگونه سخن گفت: «ادبیات آئینه زندگی است و طبیعی است که با انقلاب، در تصویری که زندگی از این آئینه نشان می‌دهد تحول ایجاد شود. در هر انقلابی در جهان یک تحول در ادبیات می‌بینید. سبک‌ها متحول می‌شود، بیان دگرگون می‌شود و... ادبیات مفصل دوران‌های متمایز از یکدیگر است.»

وی سپس ضمن شرحی درباره تاثیر امام خمینی و انقلاب اسلامی در ادبیات معاصر با اشاره به بعضی از ابعاد این تاثیر آن را در دو بخش: ۱- تاثیر در صورت وساختار ۲- تاثیر در محتوا و مضمون مورد بحث قرار داد. دکتر حداد عادل آنگاه به موضوع تاثیر امام و انقلاب اسلامی بر مضمون و محتوای ادبیات اشاره کرد و این تاثیر را بسیار مهمتر از تاثیر بر صورت و شکل برشمرد و طی سخنانی درباره به وجود آمدن مضامین متعالی در هنر، عبور هنرمند از ساحت دنیای تنگ مادی، توجه به مفاهیم معنوی، ظلم ستیزی و مردم گرایی، پدید آمدن عفت در کلام و قلم شعرا و نویسندگان، تطهیر زبان‌ها و قلم‌ها در انقلاب و... نکاتی را یادآور شد.