هویت خلیج فارس در اسناد تاریخی آستان قدس رضوی

- در طول تاریخ، خلیج فارس نه تنها بخشی از خاک ایران محسوب می‌شده و حاکمیت آن در دست ایرانی‌ها بوده است، بلکه به اذعان تمام منابع تاریخی موجود، این پهنه آبی با عناوینی نظیر خلیج فارس، خلیج عجم، دریای فارس یا بحر فارس شناخته شده است.

نام خلیج فارس از جمله نام‌های تاریخی است که از گذشته بسیار دور تا کنون در اسناد، قرارداد‌ها و مکاتبات مورد استفاده همه اقوام و ملت‌های دور و نزدیک آن، از فارس و عرب، ترک و هندی تا اروپاییان بوده است. از این رو خلیج فارس به‌عنوان مهم‌ترین گذرگاه نفتی جهان با موقعیت تمدنی ایران پیوندی تنگاتنگ داشته و دارد.

با این حال در دهه‌های گذشته برخی از همسایگان در اقدامی که با روح همزیستی مسالمت‌آمیز ملل و فرهنگ‌های منطقه ناسازگار است، به جای استفاده از نام معتبر خلیج فارس، نام دیگری را به کار گرفته‌اند.

تحریف نام خلیج فارس، سناریویی بود که از چند دهه پیش آغاز شد، اما اسناد تاریخی آن چنان مستحکم و مستند هستند که سازمان ملل نیز بر اصالت نام آن تأکید کرد. نظر به اهمیت تاریخی و قدمت نام این آبراه بین المللی که یادگار و میراثی از دوران ایران باستان است و در جهت صیانت از این نام کهن، روز دهم اردیبهشت ماه که سالروز اخراج پرتغالی‌ها از تنگه هرمز است، به نام «روز ملی خلیج فارس» نامگذاری و در تقویم خورشیدی ایران به ثبت رسید. به مناسبت بزرگداشت این روز ملی، سری می‌زنیم به اسناد و آثار موجود در گنجینه رضوی که از قدمت تاریخی نام خلیج فارس حکایت دارد.

***خلیج فارس در منابع ایرانی

از روزی که بشر به کار تدوین و نگارش تاریخ مبادرت ورزید برای مکان‌های جغرافیایی نیز نام‌های با مسمایی انتخاب کرد، آبراه جنوبی و جدا کننده فلات ایران از شبه جزیره عربستان نیز یکی از این مواردی بوده که با نام «دریای پارس» از آن دوران کهن به یادگار مانده است.

نسخه خطی «المسالک والممالک» تألیف ابواسحاق ابراهیم‌بن محمد اصطخری در قرن ۴ قمری که در گنجینه نسخه‌های خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود یکی از قدیمی‌ترین منابعی است که به این موضوع اشاره دارد. اصطخری در این اثر سراسر خلیج فارس و بحر عمان و بخش بزرگى از اقیانوس هند از ساحل شرقى افریقا، زنگبار تا حدود سراندیب «سیلان» را دریای پارس نامیده و گاهی انتهای این دریا را به سرزمین چین رسانده است.

***اسناد راوی نام خلیج فارس

اسنادی از مکاتبات سیاسی دوره قاجار در مرکز اسناد آستان قدس رضوی موجود است که به وضوح از نام خلیج فارس در آن نام برده شده است. قدیمی‌ترین این اسناد، متعلق به سال ۱۲۳۸ قمری و دوره مظفرالدین‌شاه قاجار است و در آن نام خلیج فارس به روشنی ذکر و به زبان‌های فارسی، آلمانی و انگلیسی درج شده است.

انعقاد قراردادی بین محمد زکی خان سردار فارس و سرحددار انگلیس در هندوستان پیرامون همکاری‌های متقاب جهت برقراری امنیت در بنادر و جزایر واقع در خلیج فارس و توافق بر سر حضور نیرو‌های انگلیسی در آن حدود که به تاریخ ۱۲۳۸ ق منعقد شده است، برگ دیگری از این اسناد است.

همچنین نامه شرکت کشتی‌رانی هلند به سید جلال‌الدین تهرانی جهت مراجعه و دریافت برگ حواله تحویل کالا به تاریخ ۱۳۳۷ش و سواد عریضه رؤسای ایرانی ساکن کویت به شیخ محمد خالصی در خصوص تعدی عبدالعزیز بن مسعود، حاکم نجد، به ایرانیان ساکن کویت و درخواست مذاکره با سردار سپه برای توجه به ایرانیان دور از وطن و تسلط اجانب بر جزایر ایرانی خلیج فارس به تاریخ ۱۳۴۲ ق از دیگر اسناد تاریخی است که به نام خلیج فارس اشاره دارد.

دستور تلگرافی حسین قلی خان نظام‌السلطنه مافی به شوکت‌الملک برای توقیف کاروان حامل سلاح از مبدا خلیج فارس به مقصد افغانستان و اعلام نتیجه آن به تاریخ ربیع‌الاول ۱۳۲۶ ق، تصویر بریده روزنامه الوطن حاوی یک سند تاریخی از نامه شیخ مبارک الصباح، امیر کویت و تصریح به کلمه «خلیج فارس» به تاریخ جمادی الاول ۱۴۲۷ق، جواز‌نامه صادره توسط دولت انگلیس در خلیج فارس مربوط به حمل مال‌التجاره از بندر بوشهر به داخل ایران برای محمد شفیع تاجر کازرونی به تاریخ ۱۳۱۷ ق و صورت قیمت اجناس و کالا‌های تجاری در بازار‌های انگلیس و هزینه تحویل آن در بنادر خلیج فارس به تاریخ ۱۳۲۴ ق از دیگر اسنادی است که به این امر اشاره داشته است.

***خلیج فارس در موزه رضوی

از دیگر آثار راوی نام خلیج فارس در گستره تاریخ ایران می‌توان به نقشه اهدایی توماس کلستیل رئیس‌جمهور اتریش به رهبر انقلاب متعلق به قرن ۱۹ میلادی اشاره کرد که در موزه هدایای رهبری آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. دو کره جغرافیایی ساخت انگلستان به تاریخ ۱۸۵۰ و ۱۸۴۵ میلادی که نام خلیج فارس به انگلیسی بر آن‌ها درج شده نیز از جمله آثار موجود در موزه هدایای رهبری آستان قدس رضوی که از نام همیشه ماندگار و پر افتخار خلیج فارس در گستره تاریخ روایت می‌کند.