بقیع؛ قبرستانی به وسعت تاریخ

به گزارش گروه جامعه ، تقریبا همه زائران مسلمان به محض ورود به «مدینه النبی» خود را به مسجدالنبی می‌رسانند تا در مسجدی که به دست پیامبر و اصحاب و انصارش ساخته شد و یکی از سه مسجد معروف جهان اسلام در کنار مسجدالحرام در مکه و مسجدالاقصی در بیت المقدس به شمار می‌رود، نماز بخوانند.

مسجدالنبی همچنین به دلیل آنکه مرقد و خانه پیامبر را در خود جای داده، هر ساله مشتاقان زیادی را به سوی خود می‌کشاند.

چند متر آنسوتر از مسجدالنبی هم قبرستان بقیع قرار دارد که هم برای شیعیان و هم اهل سنت از احترام و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.

برای شیعیان، قبرستان بقیع جایی است که چهارتن از ائمه معصوم، امام حسن مجتبی، امام سجاد، امام محمد باقر و امام جعفر صادق (ع)، بی هیچ نام و نشانی، مظلومانه آرمیده اند و نه تنها همانند دیگر ائمه، بنا و زیارتگاهی ندارند بلکه حتی اجازه زیارت از همین خاک بی نام و نشان هم به شیعیان داده نمی‌شود.

اگرچه گفته می‌شود قبری منسوب به حضرت فاطمه زهرا (س) نیز در بقیع وجود دارد، اما شواهد متقنی در این زمینه در دست نیست، زیرا برخی شواهد حکایت از آن دارد که پیکر ایشان در خانه خویش مدفون شده است؛ جایی که اکنون بخشی از مسجد نبوی و درون حجره شریفه است. درهر حال، همچنان قبر دختر پیامبر، همسر امام علی و مادر ائمه اطهار (ع) برای شیعیان گمنام و ناشناخته است؛ داغی که پس از قرن‌ها همچنان دل آنان را می‌آزارد.

علاوه بر آن، قبرستان بقیع برای اهل سنت نیز از یک جایگاه ارزشمند تاریخی برخوردار است. در این قبرستان، صدهاتن از اصحاب و یاران پیامبر، همسران و فرزندان ایشان، خلیفه سوم اهل سنت و بسیاری از شخصیت‌های بزرگ صدر اسلام به خاک سپرده شده اند.

فاطمه بنت اسد مادر حضرت علی (ع) که بنا بر روایات تاریخی، ایشان را در داخل کعبه به دنیا آورد، عباس بن عبدالمطلب عموی پیامبر، اسماعیل فرزند ارشد امام صادق (ع)، ابراهیم فرزند پیامبر از ماریه (مادری قبطی)، چند تن از همسران پیغمبر و سه تن از دخترانش به نام‌های رقیه، کلثوم و زینب از جمله شخصیت‌های معروفی هستند که در بقیع آرمیده اند.

بقیع دیروز
شاید بسیاری از زائران ندانند جایی که امروز به عنوان قبرستان بقیع شهرت دارد، حتی از پیش از اسلام همین کارکرد را در یثرب آن زمان و مدینه پس از اسلام داشته است.

هرچند در باره قبرستان بودن بقیع، پیش از اسلام در کتب تاریخی، اختلاف نظر وجود دارد و برخی گفته اند که این منطقه، ابتدا زمینی بزرگ و بوستانی در اطراف شهر یثرب بوده است و برای این موضوع به معنای واژه «بقیع» در زبان عربی یعنی منطقه وسیع پوشیده از گیاهان استناد می‌کنند، اما تقریبا همه مورخان اتفاق نظر دارند که بقیع نخستین قبرستان مسلمانان بوده است و همچنان به این کارکرد خود در همان زمین قبلی البته با وسعت بیشتر ادامه می‌دهد.

بنا به اسناد تاریخی، پس از استقرار حکومت اسلامی به رهبری حضرت محمد (ص) در مدینه و ساخت مسجد، نیاز به فضایی برای دفن درگذشتگان احساس شد و در نتیجه، به دستور پیامبر، قبرستان بقیع که در آن زمان، حاشیه شهر و در نزدیکی مسجد قرار داشت و خانه برخی از مهاجرین نیز در آنجا واقع بود، به این کار اختصاص یافت، به گونه‌ای که حتی گفته شده است نخستین مردگان بقیع، در خانه‌های خویش دفن می‌شدند. بنا به روایت‌های تاریخی، «عثمان بن مظعون» نخستین مسلمان از جمع مهاجرین (مهاجرت کردگان از مکه) و «اسعد بن زراره خزرجی» نخستین فرد از جمع انصار (ساکنان یثرب) بودند که پیکر آنان در بقیع به خاک سپرده شد.

پس از آن، منسوبان پیامبر اعم از اعضای خانواده و بستگان ایشان، صحابه، علما، شهدا و هزاران نفر از شخصیت‌های بزرگ اسلامی در طول سال‌ها و قرن‌های بعد در قبرستان بقیع دفن شدند و در دوره‌های مختلف تاریخی، بقعه‌هایی روی مزار آنان ساخته شد که بقعه چهارتن از ائمه معصوم شیعه (ع) از جمله آن‌ها بود.

بنا‌های بقیع

همانطور که گفته شد نخستین مردگان بقیع در خانه‌های خویش دفن می‌شدند. بعد‌ها نیز با وجود ترک منطقه از ساکنان، سنت خانه سازی برای مردگان در آنجا ادامه یافت. بیت الحزن یا بیت الاحزان یکی از مکان معروف بقیع در این زمینه است که حضرت علی (ع) آن را برای سوگواری همسرش، حضرت فاطمه زهرا (س) بنا کرده بود.
پس از آن، در دوران حکومت‌های مختلف نظیر امویان، عباسیان، ایلخانان و عثمانیان، سنت خانه سازی و ساخت بنا بر روی آرامگاه‌ها در بقیع ادامه یافت به گونه‌ای که در دوره عباسیان، روی قبر ائمه (ع) زیارتگاه و بارگاه ساختند و در دوره عثمانیان نیز بارگاهی بزرگ همراه با ضریح برای ائمه ساخته شده بود.

«ریچارد فرانسیس برتون» جهانگرد و شرق شناس انگلیسی در سفرنامه اش از مدینه در سال ۱۳۰۷ قمری – ۱۴۳ سال پیش- نوشته است که زیباترین ساختمان بقیع، بارگاه ائمه شیعه است و ایرانیان دلبستگی و شوق زیادی برای زیارت آن دارند.

بقیع امروز
اما امروزه دیگر از آن بنا‌ها و بارگاه‌ها خبری نیست. تندور‌های سعودی در سال ۱۳۴۴ قمری – ۹۶ سال پیش به قمری- به مدینه یورش برده و با بدعت شمردن ایجاد بنا بر قبور و زیارت آن، به تخریب اماکن بقیع پرداختند.

در عوض، حکام سعودی در سال ۱۴۱۸ قمری – ۲۲ سال پیش- اقدام به توسعه محوطه قبرستان بقیع کرده و در دوران ملک فهد، مسیر‌هایی برای تردد مردم و زائران به صورت سنگفرش در بقیع ایجاد شد؛ وضعیتی که امروز همچنان ادامه دارد.

به همین دلیل، امروزه قبرستان بقیع، زمینی بزرگ با چند راهروی سیمانی در دل شهر یک میلیون و ۳۰۰ هزار نفری مدینه است که هر روز اجساد بیشتری را در خود جای می‌دهد و قبر همه خفتگانش شبیه یکدیگر است؛ تپه‌هایی از خاک و شن با قطعه سنگی که روی هر یک قرار دارد.

با همه اینها، قبور ائمه معصوم (ع) و شماری از شخصتی‌های تاریخی مدفون در بقیع برای مردم شناخته شده است و با وجود ایجاد حفاظ و نرده به منظور دور کردن مردم از زیارت آنان، بازدیدکنندگان بویژه شیعیان تلاش می‌کنند برای لحظاتی هم که شده است در آنجا توقف کنند و ضمن قرائت زیارتنامه، در دل خویش، بر مظلومیت آنان بگریند.

علاوه بر آن، زائرانی که امروزه به مدینه می‌روند، ناچار هستند برنامه خود را به گونه‌ای تنظیم کنند که بتوانند حتما از قبرستان بقیع هم دیدار داشته باشند، زیرا در‌های آن، صبح‌ها و عصر‌ها پس از نماز برای ساعاتی محدود باز می‌شود. علاوه بر آن، زنان امکان حضور در بقیع را ندارند و نمی‌توانند وارد آن شوند.

افراطیون سعودی همچنین با قرائت زیارتنامه به شدت مخالف هستند و به همین دلیل، تابلو‌های بزرگی را دست کم به شش زبان مختلف دنیا برای مسلمانان هر کشور نوشته اند تا در قالب «ارشادات و تنبیهات»، دیدگاه‌های خود را در باره زیارت اهل قبور تشریح کنند.

در تابلوی فارسی قبرستان بقیع که به نظر می‌رسد متن آن را فردی با لهجه محاوره‌ای افرادی غیر ایرانی نوشته و سرشار از اشتباهات املایی است، موضوع «زیارت قبرستان» در چهار بخش «فلسفه زیارت قبرستان»، «روش سلام فرستادن به اموات»، «زیارت نامشروع شرکی و بدعی» و «نمونه‌هایی از زیارت بدعی و نادرست» توضیح داده شده است تا به این ترتیب، زائران را با دیدگاه‌های وهابیت در این زمینه آشنا کند.

وهابی ها، اما با وجود همه مخالفت‌های خود با اموات، در بخش «فلسفه زیارت قبرستان» به صراحت پذیرفته اند که از نظر پیامبر اکرم (ص)، این کار برای «پندگرفتن و بیاد آخرت افتیدن»، «به امید کسب مزد و ثواب از پروردگار» و «نیکی به اموات از قبیل سلام به اموات و طلب آمرزش و بلندی درجات به مدفونین» توصیه می‌شود.

علاوه بر آن، تابلوی بزرگ دیگری نیز به زبان‌های مختلف از جمله فارسی در مقابل ورودی قبرستان بقیع نصب شده است که در قالب نمودار، شخصیت‌های شاخص را با استفاده از سه رنگ معرفی کرده است: رنگ سبز برای صحابه، سرخ برای «اهل بیت» و آبی برای «تابعین».

یکی از روحانیون کاروان‌ها که استاد دانشگاه نیز هست، در این باره می‌گوید: این اقدام وهابیون عربستان بیش از آنکه ریشه در اعتقادات آن‌ها داشته باشد، اهداف سیاسی را دنبال می‌کند.

یک نکته جالب دیگر آن است که در میان زبان‌های ششگانه خیرمقدم به زائران در فرودگاه بین المللی امیر محمد بن عبدالعزیز مدینه، زبان فارسی به چشم نمی‌خورد، اما در قبرستان بقیع، تابلو‌های زبان فارسی همراه دیگر زبان‌ها در چند نقطه نصب شده است.

قرائت زیارتنامه نیز در قبرستان بقیع ممنوع است. هر زائری که بخواهد رو به قبر ائمه سلام بدهد یا زیارتنامه بخواند، با واکنش نیرو‌های امنیتی عربستان روبرو می‌شود که دستور حرکت و عدم توقف را صادر می‌کنند. همه این‌ها در حالی است که نه تنها شیعیان بلکه بسیاری از اهل سنت، هم در مقابل آرامگاه پیامبر در مسجدالنبی و هم در قبرستان بقیع می‌کوشند دست بر سینه به آنان سلام دهند یا زیارتنامه بخوانند.