۱۷ شهریور؛ جمعه‌ای که روزگار خاندان پهلوی را سیاه کرد

برگزاری نماز عید فطر در تپه‌های قیطریه در ۱۳ شهریور به تظاهرات عظیم ضد حکومتی شد، این تظاهرات روز‌های ۱۴ تا ۱۶ شهریور ادامه یافت و در ۱۶ شهریور به اوج خود رسید. همان شب، شاه برای کنترل وضعیت، در تهران و ۱۱ شهر دیگر حکومت نظامی اعلام کرد و فرماندهی تهران را به ارتشبد غلامعلی اویسی (مشهور به قصاب ایران) سپرد.

صبح جمعه، ۱۷ شهریور

سحرگاه ۱۷ شهریور، مردم تهران بی‌خبر از اعلام دیرهنگام حکومت نظامی (ساعت ۶ صبح) با شعار‌های مرگ بر شاه، درود و بر خمینی به سمت میدان ژاله (شهدای امروز) سرازیر شدند.

ساعت حدود ۸:۱۵ صبح، فرماندهان نظامی با بلندگو از مردم خواستند پراکنده شوند. اما با بی‌تفاوتی مردم مواجه شدند. بین ساعات ۹:۱۵ تا ۱۰ صبح، گلوله‌باران آغاز شد. تانک‌ها که مردم را محاصره کرده بودند، به سوی آنها شلیک کردند. یک خبرنگار اروپایی صحنه را مشابه جوخه آتش توصیف کرد که در آن سربازان مسلح به انقلابیون بی‌حرکت شلیک می‌کردند. از بالگرد‌های نظامی نیز برای پراکنده کردن جمعیت در مناطق جنوبی تهران استفاده شد که به گزارش یک روزنامه اروپایی، کوهی از اجساد متلاشی شده بر جای گذاشتند.

با تاریکی هوا، تیراندازی پایان یافت و سربازان عقب نشینی کردند. مردم به میدان بازگشتند تا اجساد شهدا و زخمی‌ها را جمع‌آوری کنند. در فردای آن روز فرماندار نظامی در اطلاعیه شماره ۴ خود ضمن متهم کردن مردم به اینکه «با پول و نقشه خارجی» اقدام به تظاهرات کرده‌اند، اعلام کرد: در واقعه ۱۷ شهریور ۵۸ نفر کشته و ۲۰۵ نفر مجروح شده‌اند. دو روز بعد نیز دادگستری اعلام کرد: تعداد کشته‌شدگان به ۹۵ نفر رسید. گرچه تعداد شهدای آن روز رسماً اعلام نشد، ولی آگاهان آمار وحشتناکی را از شهدای ۱۷ شهریور ارائه کرده‌اند.

بازتاب جهانی و پیامد‌ها

پس از این جنایت پارسونز سفیر انگلیس تعداد شهدا را «صد‌ها نفر» ذکر کرده است. سولیوان سفیر آمریکا گزارش کرد که در میدان ژاله «بیش از ۲۰۰ نفر از تظاهرکنندگان کشته شده بودند.» جان استمپل یکی از اعضای سفارت آمریکا در ایران از قول منابع پزشکی تعداد شهدا را «بین ۲۰۰ تا ۴۰۰ نفر» برآورد کرد. شاپور بختیار نیز گفت: «می‌توانم به یقین بگویم تعداد کشته‌شدگان حداکثر از ۷۰۰ یا ۸۰۰ نفر متجاوز نبوده است.»

نشریات اروپایی از این کشتار با عناوینی، چون سپتامبر سیاه و ۸ سپتامبر خونین یاد کردند. راهپیمایی‌های بزرگی در فرانسه و آلمان علیه رژیم پهلوی برگزار شد.

این قیام خونین به سرعت به دیگر شهر‌های کشور تسری یافت، دستاورد‌های متعددی برای مردم ستم دیده داشت که نخستین آنها شکست سیاست آشتی ملی و تعمیق شکاف بین مردم و حکومت بود.

در پی قیام ۱۷ شهریور به فرمان امام خیمین (ره) اعتصابات سراسری شکل گرفت که اقتصاد کشور را فلج کرد و در روند انقلاب و اتحاد مردم و جریان‌های مختلف سرعت بخشید تا جایی که برژینسکی، مشاور امنیت ملی آمریکا، اعتراف کرد: واقعه میدان ژاله چنان خونین و مرگبار بود که کشمکش‌های گذشته میان دولت و مخالفان را از هم زد. این واقعه، پایان تظاهرات‌های پراکنده و مقطعی و آغاز انقلاب واقعی بود. 

۱۷ شهریور ۱۳۵۷، نقطه عطفی در تاریخ انقلاب اسلامی ایران بود. این واقعه نه تنها نشان داد که رژیم پهلوی هیچ راهی برای بقا جز سرکوب خونین ندارد، بلکه همچنین عزم راسخ مردم برای ادامه مبارزه تا سرنگونی کامل رژیم را به نمایش گذاشت. روایت‌های میدانی از تظاهرکنندگان و سربازانی که از کشتن هموطنان خود سر باز زدند، حکایت از بیداری وجدان‌های جامعه در آن روز سرنوشت‌ساز دارد. این قیام، چنان ضربه‌ای به پایه‌های رژیم وارد کرد که تنها پنج ماه بعد، در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، انقلاب اسلامی به پیروزی رسید.

انتهای پیام/