عشق و اراده میرباقری زمینه ساخت سریال «امام علی (ع)» شد

برنامه تلویزیونی «جام‌جم» با موضوع چالش‌های تولید سریال‌های تاریخ اسلام با حضور محسن آقاعلی‌اکبری تهیه‌کننده و منتقد سینما و مجید رضابالا از مدیران و پیشکسوتان حوزه فرهنگ و رسانه سه شنبه شب 28 مرداد ماه روی آنتن رفت.

 محسن آقاعلی‌اکبری تهیه‌کننده و منتقد سینما با اشاره به تولید سریال‌های تاریخی اسلام، گفت: بحث شیرین تهیه‌کنندگی این است که اگر عشق و علاقه به کار وجود نداشته باشد، ساختن آثار تاریخی واقعاً سخت می‌شود. گاهی تهیه‌کننده با تاریخ زندگی می‌کند؛ چه تاریخ ایران باستان و چه تاریخ ایران بعد از اسلام. من خودم بیشتر در گذشته سیر می‌کنم، چه در رمان‌هایی که می‌خوانم و چه در فیلم‌هایی که می‌بینم.

وی سه‌شنبه شب در برنامه تلویزیونی جام‌جم با موضوع چالش‌های تولید سریال‌های تاریخ اسلام، اظهار داشت: تاریخ دو بُعد دارد؛ تاریخ ساختگی و تاریخ هویتی و واقعی. ایران ما بیش از ۷۰۰۰ سال تاریخ مکتوب دارد، در حالی که آمریکا با همین ۳۰۰ سال تاریخ، واقعاً قابل قیاس نیست. به عنوان مثال، یکی از دوره‌های عجیب تاریخ ما صفویه است که در هنر و به‌ویژه معماری پیشرفت‌های عمیقی داشتیم و این ظرفیت را دارد که هر لحظه به فیلم تبدیل شود.

این تهیه‌کننده افزود: متأسفانه بسیاری از جوانان ما از گذشته خود خبر ندارند و در فضای مسموم تبلیغاتی گاهی به شک و تردید می‌افتند. من در مقام یک تهیه‌کننده به سراغ شخصیت‌هایی مثل غیاث‌الدین جمشید کاشانی رفتم؛ دانشمندی که از بطن اسلام و قرآن به علم نجوم رسید و عدد پی را تا ۱۷ رقم اعشار محاسبه کرد.

آقاعلی‌اکبری گفت: جالب است که بدانیم همین امروز هم رساله‌های کاشانی در ناسا تدریس می‌شود و حتی فاصله زمین تا ماه در نخستین مأموریت‌ها بر اساس فرمول او محاسبه شد. هر آنچه غرب دارد، ریشه در دانش ما دارد، اما متأسفانه به دلیل کم‌کاری، میدان را در این عرصه واگذار کرده‌ایم.

مدیریت پای کار رمز موفقیت آثار دینی و تاریخی است

این منتقد سینما با اشاره به تجربه تولید سریال‌ها و فیلم‌های تاریخی و دینی گفت: نگاه مقام معظم رهبری به آثار هنری بسیار موشکافانه و هنرمندانه است. در دیداری که عوامل سریال «اصحاب کهف» با ایشان داشتند، نظراتشان بسیار مثبت و تشویق‌کننده بود و همین نگاه انگیزه بزرگی برای ادامه مسیر شد.

وی افزود: در پروژه «مریم مقدس» رئیس وقت سازمان صداوسیما مدیر پروژه بودند و نه معاون سیما یا مدیر سیمافیلم. ایشان مستقیماً پای کار می‌آمدند، به دکور‌ها سر می‌زدند و مشکلات را همان‌جا حل می‌کردند. این اهتمام مدیر به پروژه‌های ویژه بسیار مهم است و رمز موفقیت چنین کار‌هایی محسوب می‌شود.

آقاعلی‌اکبری تصریح کرد: انتخاب نقش حضرت مریم از میان حدود ۲۰۰۰ نفر انجام شد و در نهایت خانم شبنم قلی‌خانی با ریاضت و تمرین‌های ویژه توانست برای این نقش آماده شود. او یک ماه در اتاقی تنها زندگی کرد، تلفن را قطع کرد و تنها با قرآن و انجیل مأنوس شد تا به عمق نقش برسد.

این تهیه‌کننده ادامه داد: در این پروژه بر خلاف آثار تجاری و معمولی، دغدغه مالی کمترین اهمیت را داشت. عوامل با عشق و لذت کار می‌کردند و حتی در شرایطی که حقوقشان با تأخیر پرداخت می‌شد، هیچ اعتراضی نمی‌کردند. همین انرژی مثبت در کل مجموعه پخش می‌شد و اثرگذاری زیادی داشت.

آقاعلی‌اکبری گفت: در جشنواره فیلم فجر، «مریم مقدس» نامزد چندین سیمرغ شد. در همان ایام فیلم را به حضور مقام معظم رهبری بردیم. پس از نمایش فیلم، ایشان حدود نیم ساعت در سکوت بودند و سپس تک‌تک بازیگران و عوامل را مورد تقدیر و حتی جزئیات کارشان را مورد توجه قرار دادند. این نگاه باعث شد روحیه و حال عوامل به کلی متحول شود.

وی افزود: فیلم «مریم مقدس» در واتیکان نیز به نمایش درآمد و با استقبال فراوان مواجه شد. تنها اختلاف نظر مسیحیان درباره محل زایش حضرت مریم (س) بود که ما آن را زیر درخت خشک و آنان در طویله می‌دانستند. ما بر اساس نگاه هنری و زیبایی‌شناسی این انتخاب را کردیم.

این منتقد سینما با اشاره به دشواری‌های کار‌های تاریخی گفت: کار تاریخی بسیار سخت است و از ایده تا پخش همه بر عهده تهیه‌کننده است. اگر کرامت و پشتکار شخص تهیه‌کننده نباشد، امکان دوام آوردن در این مسیر وجود ندارد.

مدیریت فرهنگی و بحران بی‌توجهی به هنرمندان

آقاعلی‌اکبری گفت: به هر حال مدیریت خیلی مهم است و ما از بابت هنرمند مشکل نداریم. تنها کشوری هستیم که هنرمندان فرهیخته داریم، نه کم، بلکه زیاد داریم. مشکل اصلی ما مدیریت در سطوح بالاست؛ مدیریت ارشاد، رئیس تلویزیون یا رئیس سازمان تبلیغات. آنجا دغدغه‌ای احساس نمی‌کنیم و این مشکل ماست.

وی افزود: من محسن علی‌اکبری، ۴۵ سال است در این سینما کار کرده‌ام، ۴۲ اثر ساخته‌ام که ۳۸ تای آنها تأیید شده است. دو ماه پیش از وزیر ارشاد وقت خواستم. همچنین از رئیس سازمان تبلیغات، آقای قمی، تقاضای دیدار کردم. من بحث شخصی ندارم، می‌خواهم درباره طرح‌ها و ایده‌های تاریخی که دارم و همگی مربوط به همین مرز و بوم هستند، صحبت کنم. متأسفانه در سطوح بالا دغدغه این مباحث وجود ندارد و به‌رغم اینکه شعار فرهنگی داده می‌شود، عمل جدی در این زمینه نمی‌بینیم.

تجربه همکاری با مصطفی عقاد

آقاعلی‌اکبری با اشاره به تجربه همکاری‌اش با مصطفی عقاد، کارگردان فیلم‌های ماندگار «الرساله» و «عمر مختار»، گفت: زمانی در یکی از جلسات با حبیب کاسه‌ساز و چند تهیه‌کننده دیگر، بحث شد که چرا آن‌طرف دنیا فیلم می‌سازند و ما نه. به همین دلیل قراری در سوریه با مصطفی عقاد گذاشته شد. ایشان گفتند، چون شما ایرانی هستید و می‌دانم دنبال تحول در هنر هستید، حاضرم نویسنده‌ام از هالیوود فیلمنامه بنویسد. اما فقط دستمزد نویسنده یک میلیون دلار بود. ما سه تهیه‌کننده ایرانی قرار شد هر کدام ۱۰۰ هزار دلار بگذاریم، اما در نهایت پروژه پیش نرفت.

وی ادامه داد: این تجربه نشان داد که سرمایه‌گذاری اصلی باید روی فیلمنامه باشد. متأسفانه در کشور ما روی فیلمنامه کمتر سرمایه‌گذاری می‌شود. اگر فیلم یا سریالی مخاطب پیدا نمی‌کند، ریشه‌اش به فیلمنامه برمی‌گردد. فیلمنامه خوب حتی با کارگردان متوسط می‌تواند نتیجه خوبی داشته باشد، اما فیلمنامه ضعیف حتی بهترین کارگردان را هم زمین‌گیر می‌کند.

ضرورت سرمایه‌گذاری بر فیلمنامه

این تهیه‌کننده گفت: خانه فیلمنامه‌نویسان در بخشنامه‌ای در سال ۱۴۰۴ اعلام کرده بود که ۵ درصد از کل بودجه فیلم باید به فیلمنامه اختصاص پیدا کند. مثلاً اگر فیلمی ۶۰ میلیارد هزینه دارد، دستمزد فیلمنامه باید ۳ میلیارد باشد. البته مشروط به اینکه تهیه‌کننده اگر از متن راضی نبود، حق پاره کردن آن را داشته باشد و دوباره سفارش بدهد، همان‌طور که در دنیا مرسوم است.

آقاعلی‌اکبری تأکید کرد: پول خوب باید در مسیر درست خرج شود. در نهایت همه این هزینه‌ها برای رسیدن به یک فیلمنامه خوب و موفق است. مشکل امروز سینما و تلویزیون ما همین است که در این بخش درست سرمایه‌گذاری نمی‌کنیم.

سیر تحول سریال‌های تاریخی و مذهبی در ایران

همچنین در ادامه این برنامه، مجید رضابالا از مدیران و پیشکسوتان حوزه فرهنگ و رسانه گفت: پیش از انقلاب، سریال‌های تاریخی و مذهبی محدودی تولید شد؛ از جمله سریال «دو طفلان مسلم» که هنوز هم قابل دسترس است. در حوزه تاریخ، سریال‌هایی، چون «سلطان صاحبقران» ساخته آقای حاتمی، «سمک عیار» به کارگردانی محمدرضا اصلانی و «دلیران تنگستان» مرحوم همایون شهنواز تولید شدند. حتی «دایی جان ناپلئون» را نیز می‌توان نوعی سریال تاریخی فرض کرد.

وی افزود: بعد از انقلاب، سریال‌های تاریخی شاخصی، چون «سربداران»، «کوچک جنگلی»، «امیرکبیر»، «بوعلی سینا» و به‌ویژه «هزاردستان» ساخته شدند که البته آغاز تولید آن به پیش از انقلاب بازمی‌گردد. در دهه ۶۰، مخاطب بیشتر به سریال‌های مذهبی گرایش داشت که حالتی تئاترگونه داشتند و نسبتاً موفق محسوب می‌شدند. سریال «روایت عشق» نشان داد مخاطب دیگر با روایت‌های ساده اقناع نمی‌شود و انتظار دارد سریال‌هایی در سطح عالی از نظر کارگردانی و شخصیت‌پردازی ساخته شود.

رضابالا گفت: در چنین فضایی، سریال «امام علی (ع)» ساخته شد. تولید آن از سال‌های ۷۱ یا ۷۲ آغاز و در سال‌های ۷۴ و ۷۵ پخش شد. از همان زمان انتقادات جدی مطرح بود؛ چه در زمینه مسائل تاریخی و چه در نحوه پرداخت به شخصیت‌های مثبت و منفی. امروز پس از ۳۰ سال، نسخه کامل و بازسازی‌شده این سریال نشان می‌دهد که چقدر جلوتر از زمان خود بوده است. مقایسه آن با سریال «معاویه» که سال گذشته پخش شد، عمق و جدیت سریال‌سازی در ایران را آشکار می‌کند.

وی افزود: در دوره تولید «امام علی (ع)» انتظارات از نظر دینی و تاریخی بسیار بالا بود. حتی یکی از مراجع گفته بود کسی که می‌خواهد درباره امام علی (ع) بنویسد باید صد سال غور کند. با این حال، عشق و اراده داوود میرباقری و حمایت مدیران وقت، زمینه ساخت این سریال را فراهم کرد.

وی گفت: در مسیر تولید، خاطراتی شنیدنی نیز وجود دارد. به عنوان نمونه، قرار بود نقش قُطام را یکی از بازیگران پیش از انقلاب «گوگوش» ایفا کند، اما وقتی بحث به محضر رهبر معظم انقلاب کشیده شد، مسئولان فرهنگی وقت از طرح چنین درخواستی منصرف شدند. همچنین حضور مرحوم مازیار پرتو به عنوان فیلمبردار نقش مهمی در کیفیت اثر داشت.

وی افزود: با وجود محبوبیت گسترده در میان مردم، سریال «امام علی (ع)» با بی‌مهری برخی مدیران، محققان و حتی علما مواجه شد. همین نگاه سبب شد بعد‌ها تولیدات دیگری مانند «تنهاترین سردار» ساخته فخیم‌زاده یا «ولایت عشق» درباره امام رضا (ع) در دستور کار قرار گیرد. در ادامه نیز آثاری، چون «شهریار»، «روزگار غریب» و «مختارنامه» ساخته شدند که هر یک تجربه‌ای تازه در سریال‌سازی تاریخی محسوب می‌شدند.

ساخت سریال‌های تاریخی نیازمند جسارت مدیریتی و ریسک‌پذیری است

رضابالا، تهیه‌کننده و منتقد سینما گفت: نمی‌توان گفت مهم‌ترین موضوع در ساخت سریال‌های تاریخی چیست، اما اگر بخواهم نکته‌ای جدی عرض کنم این است که همیشه این سؤال وجود دارد که سریال تاریخی چه فایده‌ای برای امروز ما دارد. در واقع ما همیشه باید یک آداپتیشن و هماهنگی ایجاد کنیم تا تاریخ برای امروز کارکرد داشته باشد، وگرنه صرفاً تصویرسازی تاریخ فی‌نفسه ارزش چندانی نخواهد داشت.

وی افزود: انتخاب سوژه مناسب و پرورش آن به گونه‌ای که «دال مرکزی» جدی برای امروز ما داشته باشد، مهم‌ترین بخش کار است. از سوی دیگر، مدیران باید جسارت و ریسک‌پذیری لازم را داشته باشند؛ چرا که هیچ تضمینی وجود ندارد یک سریال تاریخی الزاماً موفق از کار دربیاید. اما اگر مدیر در تردید بماند، ممکن است حتی ۵۰ یا ۱۰۰ سال یک فیلمنامه در قفسه‌ها بماند.

این تهیه‌کننده گفت: نمونه بارز این موضوع سریال «مختارنامه» بود. بسیاری در ابتدا با ساخت آن مخالف بودند و حتی گروهی خدمت دفتر رهبری رفتند و خواستند این کار ساخته نشود. اما وقتی مرحوم علامه عسگری با اشتیاق از شخصیت مختار سخن گفت، آقای میرباقری مصمم شد کار را جلو ببرد. این نشان می‌دهد که اگر مدیر تصمیم قاطع بگیرد، حتی سخت‌ترین پروژه‌ها هم ساخته می‌شود.

رضابالا افزود: در سازمان صداوسیما موارد متعددی از توقف طرح‌ها وجود داشته است؛ از سریالی درباره زنده به‌گور کردن دختران در جاهلیت گرفته تا پروژه‌هایی درباره فارابی، خواجه نصیرالدین طوسی و ملاصدرا. همه اینها به دلیل عدم جسارت مدیران به سرانجام نرسید. حتی در مورد ملاصدرا که با برگزاری کنگره جهانی زمینه فراهم شده بود، در شورا‌های داخلی این سؤال مطرح می‌شد که آیا اصلاً قصه ملاصدرا دیدنی است یا خیر، و کار متوقف ماند.

وی گفت: اگر زمان بگذرد، دیگر کسی سراغ چنین سوژه‌هایی نمی‌رود. این همان اتفاقی است که درباره سریال حضرت یوسف (ع) هم رخ داد؛ در جلسات بحث می‌شد که، چون ایشان پیامبر بنی‌اسرائیل است، نباید ساخته شود. اما در نهایت با اراده مدیریتی کار انجام شد.

وی افزود: سریال‌های تاریخی زمان‌بر هستند و از مرحله پژوهش تا نگارش ممکن است سال‌ها طول بکشند. طبیعی است که چندین فیلمنامه نوشته شود و هیچ‌کدام ساخته نشود تا به بهترین متن برسیم. همین سریال «سلمان» بیش از ۳۰ سال است که در رفت و برگشت نگارش و تولید بوده است.

وی گفت: مشکل اصلی این است که در مقاطعی حتی پژوهش و نگارش متن‌های تاریخی هم در سازمان متوقف شد، چون مدیرانی مثل آقای ضرغامی علاقه و اهتمامی به سریال تاریخی نداشتند. در حالی که اگر حمایت و ریسک‌پذیری وجود داشته باشد، این ژانر می‌تواند آثار ماندگار خلق کند.

دیپلماسی فرهنگی و ضرورت حمایت سیاسی و اقتصادی از پخش آثار هنری

رضابالا گفت: ساخت یک فیلم یا سریال تنها نیمی از مسیر است و برای تأثیرگذاری، ابزار پخش لازم دارد. این ابزار پخش تابع سیاست‌ها و درخواست‌های حکومت‌هاست. نمونه بارز آن سریال‌های «یوسف» و «مختارنامه» بود که با دوبله عربی توسط شبکه المنار تأثیر فوق‌العاده‌ای گذاشتند. حتی در بغداد، مردم در قهوه‌خانه‌ها با ماهواره، سریال مختار را به زبان فارسی تماشا می‌کردند.

وی افزود: تجربه «روز واقعه» هم نشان داد که توزیع درست و دوبله مناسب می‌تواند زمینه پخش گسترده را فراهم کند. ما ابتدا نسخه‌ای را به شیعیان استانبول دادیم و آنها دوبله ترکی کردند و از همان‌جا پخش در کشور‌های دیگر گسترش یافت. اما در مقابل، در پاکستان زمان پرویز مشرف، سریال «مردان آنجلس» هدیه شد ولی به دلایل سیاسی پخش نشد. یا فیلم «بازمانده» در جشنواره کویت جایزه گرفت، اما شرط شد که در سینما‌ها اکران نشود، و بحرین نیز خواست با حذف نام عوامل ایرانی آن را نمایش دهد.

وی گفت: این نشان می‌دهد که پخش آثار هنری علاوه بر موانع فرهنگی، موانع سیاسی جدی هم دارد؛ بنابراین اگر بخواهیم از طریق دیپلماسی فرهنگی و قدرت نرم در جامعه جهانی حضور داشته باشیم، نیازمند حمایت اقتصادی ویژه و البته حمایت سیاسی هستیم، در کنار اندیشمندانی که سوژه‌های مشترک میان ملت‌ها را بیابند.

وی افزود: به‌عنوان نمونه، سریال‌هایی مثل «ولایت عشق» یا «مختارنامه» بسیار اثرگذار بود. خاطرم هست شهید سید حسن نصرالله هنگام حضور در تهران پیگیر دیدن قسمت‌های این سریال‌ها بود و حتی درخواست کرد دوبله آنها سریع‌تر آماده شود. همین علاقه موجب شد حزب‌الله لبنان برای پخش این آثار همکاری گسترده‌ای انجام دهد.

وی گفت: در مورد «یوسف پیامبر (ع)» هم با وجود مخالفت‌های داخلی، بازخورد‌های غیرمنتظره‌ای داشت. به‌عنوان نمونه، نقل شد که در حج، گروهی از اهل سنت پنهانی این سریال را دنبال می‌کردند تا ببینند قرآن شیعیان با قرآن اهل سنت چه تفاوتی دارد، و از این طریق متوجه شدند تفاوتی وجود ندارد. این خود یک فضیلت برای ساخت چنین آثاری بود؛ در حالی که برخی در داخل، اهمیت آن را درک نمی‌کردند.

انتهای پیام/