دست‌نوشته علی حاتمی از آخرین روز فیلمبرداری «حاجی واشنگتن»

طبق اعلام روابط عمومی موزه سینمای ایران، علی حاتمی به‌عنوان یکی ازمهم‌ترین فیلم‌سازان تاریخ سینمای ایران، نه‌تنها در پی خلق داستان‌هایی با نگاهی به تاریخ و فرهنگ ایرانی بود، بلکه در هر اثرش، دغدغه‌های اجتماعی و روان‌شناختی را در قالب یک روایت پیچیده و پرفراز و نشیب مطرح می‌کرد. در این میان، «حاجی واشنگتن» یکی از آثار خاص و متفاوت حاتمی به شمار می‌آید که در آن، بازنمایی هویت ایرانی در کشاکش بین فرهنگ‌های شرق و غرب به‌ویژه در دوران مشروطه، به طرزی نو و کم‌نظیر به تصویر کشیده می‌شود.

از تولد علی حاتمی که بهانه‌ای بود که ما سراغش آثارش برویم، آنچه ما را بر آن داشت تا به فیلم «حاجی واشنگتن» بپردازیم، وجود دست‌نوشته‌ای از علی حاتمی درباره این فیلم در موزه سینما بود و گوشه آن دست‌نوشته با خودکار قرمز و خیلی کوچک نوشته شده بود «حاجی رم».

او در این دست‌نوشته که در اختیار موزه سینما است و به روز آخر فیلمبرداری فیلم «حاجی واشنگتن» ارتباط دارد، با عنوان «پایان دردناک و زودگذر که باید فراموش شود» نوشته است:

«دیروز ۱۸ آبان ۱۳۶۰ همزمان با ۹ نوامبر ۱۹۸۱ بدون اینکه با خبر باشیم، آخرن روز فیلمبرداری بود (بعدا فهمیدیم.) در شب قبل از آخرین پلان فیلم، کارگردان جوانم بعللی ناراحت بود.

اصولا روز‌های آخر به طور کامل وضع روحی درست و حسابی نداشتیم، هیچ‌کدام مخصوصا کارگردان جوان. کارگردان پس از درگیری با مدیران تهیه و گرفتاری چک و مسائل مالی در پایین پله‌های بهشت و رو به روی ساختمان‌های بلند واشنگتن، سراغم آمد و به فحشم کشید، لحظه اول، شوخی پنداشتم ولی لحظه بعد جدی بودن قضایا را از ادامه گفتار کارگردان فهمیدم.

برافروخته گفت که فیلم را به میل من ساخته؟ و من هر لحظه برایش مزاحمت فراهم می‌کنم و اصولا کادر از من ناراضی و اصلا فیلمش را خراب کرده‌ام. از طرف من فقط یک جمله رد و بدل شد (حق زحمتم را دادید) کارگردان گفت حق زحمتم را دادی.

پلان آخر گرفته شد، از درون داغون شده بودم و سراغ کادر ایرانی که فقط سه نفر بودند رفتم. ناراحتی آنها را پرسیدم که جواب جز انکار چیزی نبود، به هرحال انقدر ناراحت شدم که با فریاد‌های داخل ماشین آلفردو و ناراحتی چند روز بعد با خودم فکر کردم این مسائل پیش می‌آید و باید تحمل کرد و گاهی تحمل از قدرت انسان خارج است و اگر واقعا آدم درست فکر کنه نباید کسی مقصر باشد، نه من، نه کارگردان، نه کادر ایرانی. کارگردان جوانم همیشه در خلوت به من می‌گفت من هر کسی را بیشتر دوست داشته باشم با او بد رفتار‌ی می‌کنم. مثل بخشی در تهران، لابد مثل من در رم.»

چرا «حاجی رُم» تبدیل به «حاجی واشنگتن» شد؟

اما چرا نام «حاجی رُم» به «حاجی واشنگتن» تغییر یافت؟ تغییر نام این فیلم از «حاجی رم» به «حاجی واشنگتن» به دلیل تمایل به برقراری ارتباط با فضای بین‌المللی و به‌ویژه فضای غربی در داستان بود. این عنوان به‌گونه‌ای به فرهنگ و تعاملات شرق و غرب اشاره دارد، که در محتوای فیلم به‌طور مستقیم و غیرمستقیم منعطف است.

«حاجی واشنگتن» در واقع روایتی است از زندگی یک ایرانی به‌نام حاجی واشنگتن با بازی محمد علی فردین، تاجر و معلمی که به‌طور تصادفی وارد دنیای سیاست و آگاهی‌های اجتماعی می‌شود. این فیلم در قالب یک درام تاریخی، داستانی از کشمکش‌های هویتی فردی و جمعی در یک دوره بحرانی از تاریخ ایران، یعنی دوره مشروطه، را روایت می‌کند.

حاتمی در این فیلم، با استفاده از فضای تاریخی خاص و پرتنش، به‌دنبال آن است که همزمان با کشف هویت فردی، به سوالات بزرگتری درباره هویت ملی و اجتماعی در ایران آن دوران پاسخ دهد. حاجی واشنگتن نماد فردی است که به‌رغم تعلقاتش به دنیای سنتی ایران، از جبر تاریخ و تغییرات آن، به درک جدیدی از هویت ایرانی می‌رسد. اما این روند، هم درگیر پیچیدگی‌ها و مشکلات فرهنگی است و هم در مواجهه با جریان‌های سیاسی و اجتماعی که در تلاش برای اصلاحات جامعه‌اند.

ساده لوح و غرب‌زده

یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های فیلم، مواجهه غرب و شرق در روایتی عمیق و تحلیلی است. حاجی واشنگتن در جست‌وجوی منافع شخصی خود، ابتدا با فرهنگ و ارزش‌های غربی، به‌ویژه آمریکا، آشنا می‌شود. این آشنایی نه‌تنها ابعاد اقتصادی و تجاری دارد، بلکه بر هویت فردی و اجتماعی او نیز تأثیر می‌گذارد. حاتمی با دقت و ظرافت، در مواجهه حاجی واشنگتن با فرهنگ غرب، به بُعد‌های پیچیده‌تری از این دگرگونی‌ها پرداخته است. از یک سو، حاجی در پی دست‌یابی به بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی است و از سوی دیگر، دچار تناقضاتی در درک جایگاه واقعی ایران و خود می‌شود.

شخصیت حاجی، که در اصل یک فرد ساده‌لوح و در عین حال فریب‌خورده از تجملات و فرهنگ غرب است، برآمده از تعارضاتی است که در دل فرهنگ ایرانی-اسلامی وجود دارد. او شخصیتی است که از یک‌سو در دام ارزش‌های سنتی و شرقی گیر کرده و از سوی دیگر در جست‌وجوی دنیای نو و نوآوری‌های غربی است. حاتمی به‌خوبی می‌داند چگونه این شخصیت را نه‌تنها به‌عنوان فردی اجتماعی، بلکه به‌عنوان نمادی از جامعه‌ای در حال تغییر و تحول به تصویر بکشد.

زبان سینمایی حاتمی برای بیان روایت‌های پیچیده

کارگردانی علی حاتمی در «حاجی واشنگتن» همانند دیگر آثارش، به‌ویژه در استفاده از دکورها، طراحی لباس، موسیقی و نورپردازی، نمایشی از جزئیات است. در این فیلم نیز، استفاده از نما‌های بسته و درشت‌نمایی، در کنار طراحی صحنه‌های تاریخی دقیق و معتبر، به بیننده این احساس را می‌دهد که در بطن تاریخ قرار گرفته است.

از لحاظ بصری، حاتمی در «حاجی واشنگتن» توانسته است با خلق فضا‌هایی خاص، تعارض‌ها و تردید‌های شخصیت‌ها را به‌خوبی نمایش دهد. به‌طور مثال، در صحنه‌های حضور در کاخ یا برخورد با غربی‌ها، بازی نور و سایه به‌طور سمبلیک، تضاد میان سنت و مدرنیته را به‌طور شگفت‌انگیزی نمایان می‌کند.

در این فیلم، موسیقی نیز نقشی حیاتی دارد؛ آهنگ‌های ساخته شده، به‌ویژه در سکانس‌های احساسی، به‌خوبی فضا را برای درک عواطف و اندیشه‌های شخصیت‌ها فراهم می‌کند.

حاجی واشنگتن از نظر محتوا و فرم، یکی از آثار برجسته حاتمی است که در عین حال که در بستر تاریخ مشروطه قرار دارد، به درک عمیقی از تناقض‌های هویتی می‌پردازد. تحلیل‌های اجتماعی و سیاسی فیلم بسیار دقیق و هوشمندانه است. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های فیلم، تصویرگری پیچیدگی‌های روحی و روانی شخصیت‌ها و نشان دادن تحولات آنها در مواجهه با بحران‌ها و چالش‌های مختلف است.

انتهای پیام/