به بهانه سالگرد شهادت شهید مطهری و روز معلم/ استاد مطهری چه نگاهی به تمدن اسلامی داشت؟

امیرمحسن عرفان، عضو هیئت علمی دانشگاه معارف اسلامی در یادداشتی «عیار تمدنی نظام دانایی در اندیشه‌های شهید مطهری» را بررسی می‌کند که در ادامه می‌خوانید:

بسم الله الرحمن الرحیم 

ما معتقدیم اندیشه و تفکر مرحوم شهید مطهری رحمت‌الله علیه هویت تمدنی داشته به چه معنا به این معنا که اساسا مرحوم شهید مطهری رحمت‌الله علیه مسئله آفرینی می‌کرده است. در مقیاس تمدنی توجه ایشان به کلان‌نگری و جامعه‌نگری یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های اندیشه‌ای مرحوم شهید مطهری رحمت الله علیه است. ایشان درصدد بودن مباحث نظری را با عرصه‌های عمل و عینیت‌های محیطی پیوند بزنند.

نظرگرایی عمل گریز و عملگرایی نظر گریز دو آسیبی است که جامعه نخبگانی ما را تهدید می‌کند. در نظام دانایی شهید مطهری سعی می‌شود مباحث نظری با عرصه‌های عمل و عینیت های محیطی پیوند بخورد، لذا وقتی که آثار و کتاب‌های مرحوم شهید مطهری رحمت الله علیه مورد تأمل قرار می‌گیرد می‌بینیم کماکان مرحوم شهید مطهری پاسخگوی شبهاتی است که تا ساعت‌های مختلف تاریخ، کلام و تفسیر ایشان هنوز دارد مطرح می‌شود و به مثابه یک ضدفرهنگ جامعه شیعی ما را تهدید می‌کند.

در اینجا باید به کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران مرحوم شهید مطهری رحمت الله علیه اشاره کنم که کماکان یک کتاب پویا، بی‌نظیر و قابل استفاده است و نگاه تمدنی و اندیشه شهید مطهری در مقیاس تمدنی را به درستی به مخاطب منتقل می‌کند. پس اولین ویژگی نظام دانایی مرحوم شهید مطهری مسئله آفرینی در مقیاس تمدنی است یعنی کلان‌نگری، جامع‌نگری و مجموعه‌نگری این سه ویژگی به شدت مهم و حائز اهمیت در اندیشه مرحوم شهید مطهری رحمت الله علیه است.

اما دومین ویژگی و شاخصه نظام دانایی مرحوم شهید مطهری که در حقیقت عیار تمدنی اندیشه و تفکر ایشان را به همگان نشان می‎دهد توجه به کنشگری تمدنی رقیب است، مرحوم شهید مطهری در تمدن غرب معتقد بود مدرنیسم در فهم و تفسیر جهان ناتوان است. مرحوم شهید مطهری رحمت الله علیه با تاکید بر ناتوانی مدرنیسم در فتح و در فهم و تفسیر جهان درصدد این بود که ایرانیان به یک خودباوری تمدنی برسند و نگاه تقلیدی از غرب را کنار بگذارند.

مرحوم شهید مطهری باور داشت که اگر یک ملت ظرفیت‌های تاریخی خودش را باور داشته باشد هم توانایی و هم ذهنیت مثبت نسبت به داشته‌های خود را پیدا می‌کند و در این شرایط غرور ملی در حقیقت رقم می‌خورد. لذا مرحوم شهید مطهری رحمت الله علیه معتقد بود مشخصه‌های ممتاز ما ایرانیان در طول تاریخ ما را از نگاه تقلیدی از تمدن غرب بی‌نیاز می‌کند.

از دیدگاه مرحوم شهید مطهری رحمت الله علیه ایرانیان حداقل شش ویژگی ممتاز دارند: 

۱. ایرانیان روح تحلیلگر دارند 

۲. ایرانیان در طول کنشگر ممتاز علمی بودند

۳. ایرانیان بهره‌مند از استعداد بودند

۴. ایرانیان همپا با جوهره فرهنگ اسلامی تکاپوی تمدنی داشتند

۵. ایرانیان خردورز اجتماعی هستند و در نهایت ایرانیان تعامل فرهنگی بدون تعصب با دیگر ملل و اقوام دارند.

لذا در عیار تمدنی نظام دانایی مرحوم شهید مطهری باید به این نکته اذعان داشته باشیم که مرحوم شهید مطهری به کنشگری تمدنی رقیب و بر ناتوانی مدرنیسم در فهم و تفسیر جهان خوب توجه دارد. بنابراین اولین شاخصه در عیار تمدنی اندیشه و تفکر شهید مطهری مسئله آفرینی شهید مطهری در مقیاس تمدنی بود. دومین شاخصه عیار تمدنی مرحوم شهید مطهری توجه به کنشگری تمدنی رقیب و سومین شاخصه عیار تمدنی اندیشه شهید مطهری ابتنای اندیشه و تفکر ایشان بر نظام معرفتی منسجمی است. 

از این رو باید گفت مرحوم شهید مطهری تفکرش اندیشه است و نظام دانایی‌‌اش مبتنی است براساس و پایه‌های ساحت‌های زیرین جهان فرهنگی در اسلام. لذا مرحوم شهید مطهری تفکری که در حقیقت برآمده از نظام اندیشه‌ای در قرآن کریم و معارف اهل بیت علیهم السلام دارد. خود مرحوم شهید مطهری نگرش نظام‌مند با آموزه‌های اسلامی دارد و همین دلیل باعث می‌شود که مرحوم شهید مطهری رحمت الله علیه مبتلای به تفرقه‌های اندیشه‌ای در این ساحت نشود. برخلاف برخی از اندیشمندانی که سعی کردن بعضی از اندیشه های غربی را اسلامیزه بکنند شما یک خلاقیت و نوآوری را در نظام اندیشه‌ای مرحوم شهید مطهری می‌بینید.

چهارمین ویژگی عیار تمدنی نظام اندیشه‌ای و دانایی شهید مطهری رحمت الله علیه هویت‌بخشی تمدنی است. مرحوم شهید مطهری به هویت مستقل تمدنی اسلام قائل بود، لذا مرحوم شهید مطهری دال‌سازی و غیریت‌سازی مشترک تمدنی می‌کرد. تمام تلاش مرحوم شهید مطهری این بود که تمدن اسلام را به مثابه بزرگترین رقیب تمدن غرب نشان بدهد و به همگان نشان دهد که فرهنگ اسلامی یک فرهنگ تمدن‌ساز در گستره تاریخ اسلامی است و مسلمان‌ها با بهره‌مندی از این فرهنگ تمدنی می‌توانند با تمدن غرب تقابل و مواجهه داشته باشند. 

از دیدگاه مرحوم شهید مطهری فرهنگ اسلامی منطبق بر فطرت است و در میان اندیشمندان معاصر بیشترین تاکید را مرحوم شهید مطهری بر فطری بودن آموزه‌های اسلامی دارد. از دیدگاه بعضی از محققان مرحوم شهید مطهری فیلسوف فطرت بود.

از دیدگاه مرحوم شهید مطهری رحمت‌الله علیه یکی از مهم‌ترین نشانگان هویتی فرهنگ اسلامی اصالت و شخصیت متمایز فرهنگ اسلامی است، یعنی فرهنگ اسلامی برخلاف خیلی از فرهنگ‌های دیگر ماهیت ویژه‌ای دارد، یعنی فرهنگ اسلامی نه در استمرار یک تمدن دیگر است و نه التقادی از انجام عناصر فرهنگ‌های دیگر دارد بلکه فرهنگ اسلامی روح خاص و شخصیت متمایزی دارد که اصالت فرهنگ اسلامی را به همگان نشان می‌دهد.

مرحوم شهید مطهری قائل به اصالت و شخصیت متمایز فرهنگ اسلامی است، ایشان معتقد بود که فرهنگ اسلامی مبتنی بر دو عنصر اراده و آگاهی است و دو عنصر اراده و آگاهی این امکان را برای خودباوری تمدنی و تمدن‌سازی در عرصه‌های مختلف مهیا می‌کند. 

از دیدگاه مرحوم شهید مطهری یکی از نشانه‌های هویتی تمدن اسلامی سیال و کمرنگ نبودن مرزهای فرهنگی در تمدن اسلامی است. لذا ما معتقدیم که اندیشه شهید مطهری عیارش عیار تمدنی است و نظام دانایی مرحوم شهید مطهری به جهت مسئله آفرینی در مقیاس تمدنی توجه به کنش‌گری تمدنی رقیب و ابتنای بر نظام معرفتی منسجم و هویت‌بخشی تمدنی است.

انتهای پیام