معنای حدیث «اخْتِلافُ اُمّتي رَحمَةٌ» چیست؟/ تقیه یک تاکتیک مدیریتی است

به گزارش گروه فرهنگی میزان، متنی که در ادامه می‌آید برداشتی از کلاس شرح نهج البلاغه محسن اسماعیلی عضو مجلس خبرگان رهبری و عضو شورای نگهبان است.
حدیث معروفی از پیامبر خدا (ص) نقل شده است که فرموده اند: «اخْتِلافُ اُمّتی رَحمَةٌ»؛ اختلاف امّت من، رحمت است. آیا آنچه پیرامون مذمت اختلاف و در مدح و ضرورت اتحاد و اجتماع گفته شد با این گفته رسول گرامی اسلام منافات ندارد؟!
پاسخ این پرسش نیز منفی است؛ زیرا گذشته از مناقشه‌ای که برخی در سند این حدیث کرده اند، با فرض پذیرش سند، از نظر دلالی نمی‌توان این حدیث را به رحمت بودن تفرقه و درگیری و مطلوبیت ذاتی آن تفسیر کرد؛ زیرا با حکم عقل و منطق و نیز نص بسیاری از آیات و احادیث متعدد و معتبری که بر وجوب اجتناب از تفرقه تاکید می‌کنند، منافات دارد و نمی‌تواند به تعارض با آنان برخیزد؛ خصوصاً با توجه به شمار فراوان آن آیات و روایات.

آیا می‌توان این یک حدیث را برخلاف آن همه آیه و روایات و منطق عقلی تفسیر کرد و نوعی تشویق به جدایی دانست؟! قطعاً چنین چیزی ممکن نیست و لذا توجیهات و تفسیر‌های متفاوتی از آن ارائه شده است که اصولاً آن شبهه را از میان بر می‌دارد.

تفسیر نخست: اختلاف؛ به معنای «رفت و آمد»

توجیه نخست آن است که «اختلاف» را در این حدیث به معنای رفت و آمد بگیریم؛ نه به معنای پاره پاره شدن. در این صورت، حدیث نبوی درست برخلاف برداشت سطحی از آن، و در راستای همان آیات و روایاتی است که بر تقویت ارتباط و الفت مومنان تاکید می‌کنند.

چنین کاربردی از «اختلاف» در زبان عربی شایع است و هم در قرآن و هم در روایات نمونه‌های فراوانی از آن می‌توان یافت. مثلاً در قرآن کریم است که: «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ لَآیَاتٍ لِّأُولِی الْأَلْبَابِ»؛ مسلماً در آفرینش آسمان‌ها و زمین، و آمد و رفت شب و روز، نشانه‌های روشنی برای خردمندان است.

مؤید این نوع تفسیر از «اخْتِلافُ اُمّتی رَحمَةٌ»، حدیث عبدالمؤمن انصارى است که شیخ صدوق از امام صادق (ع) نقل کرده است.

تفسیر دوم: اختلاف؛ بر مبنای تقیه و سیاست ورزی

توجیه دوم نیز به تاکتیک مدیریتی و سیاست ورزی پیامبر و ائمه صلوات الله علیهم برمی گردد. در این توجیه، اختلاف به همان معنای رایج فارسی، یعنی تشتت و تفرقه گرفته شده است، اما نه به عنوان یک مطلوب ذاتی، بلکه به عنوان یک ضرورت مقطعی. این گروه می‌گویند: اگر مسلمانان و خصوصاً شیعیان در همه افکار و رفتار خویش یکسان و واحد می‌شدند، به سرعت و به راحتی شناخته و قلع و قمع می‌گشتند. به همین جهت گاهی دستور‌های متفاوتی راجع به یک موضوع در احادیث دیده می‌شود؛ یکی موافق نظر اهل سنت و دیگری مخالف آن. هر دو حدیث هم درست و معتبر است، اما یکی برای بیان حکم واقعی است و دیگری به عنوان تقیه.

به عنوان نمونه، زُرَارَة می‌گوید: از امام باقر علیه السلام مطلبى پرسیدم و جوابم را فرمود. سپس مردى آمد و همان مطلب را از او پرسید و او برخلاف جوابی که به من داده بود، جوابی داد. سپس مرد دیگرى آمد و به او جوابى برخلاف هر دو جواب قبلی داد. چون آن دو مرد رفتند، عرض کردم:‌ای پسر پیامبر! دو مرد از اهل عراق و از شیعیان شما آمدند و سؤالى کردند و شما هریک را برخلاف دیگرى جواب دادید؟!

فرمود: اى زراره این گونه رفتار براى ما بهتر است، و ما و شما را بیشتر باقى می‌دارد، و اگر اتفاق کلمه داشته باشید، دیگران (اتحاد شما را علیه خود مى‏دانند و با شناسایی شما)، همه شما را مورد هدف قرار می‌دهند و موجب از بین رفتن ما و شما می‌گردد.

بر اساس همین احتمال، یعنی صدور حدیث و فتوی بر مبنای تقیه است که در تعارض میان اخبار یکی از مرجحات، مخالفت با عامه است؛ زیرا حدیث موافق عامه محمول بر تقیه است.

تفسیر سوم: اختلاف؛ به معنای تنوع و تکثر

احتمال دیگری که می‌توان در مورد حدیث «اخْتِلافُ اُمّتی رَحمَةٌ» مطرح کرد، آن است که اختلاف در این روایت به معنای تفاوت، تنوع و تکثر باشد. تفاوت افکار و سلیقه‌ها میان انسان‌ها طبیعی است و نه تنها ایرادی ندارد، که موجب تنوع و زیبایی زندگی و مایه رشد و بالندگی است. اگر همه یک جور فکر می‌کردند، نه زندگی جذابیتی داشت و نه بحث و گفت و گویی پیش می‌آمد تا درست از نادرست و سره از ناسره شناخته شود؛ همانگونه که اگر بیماری و ناخوشی نبود، لذت سلامت و خوشی درک نمی‌شد، و اگر همیشه روز بود، به قول شیخ محمود شبستری ارزش خورشید و نور آن معلوم نمی‌شد.
استعمال اختلاف به این معنی، یعنی تنوع و تکثر در برخی آیات قرآن نیز دیده می‌شود. مثلاً کلمه «اختلاف» در آیه بیست و دوم از سوره روم، قطعاً به معنای تنوع و تفاوت به کار رفته است: «وَ مِنْ آیَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلَافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَ أَلْوَانِکُمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّلْعَالِمِینَ».

متن فوق  به همت به همت علی جعفرآبادی یکی از حاضران در این کلاس تهیه شده است. این جلسه 136 از سلسله نشستهای شرح نهج البلاغه است که چهارشنبه ها در محل سابق حزب جمهوری اسلامی، مجموعه فرهنگی شهدای انقلاب اسلامی(سرچشمه) برگزار می شود.