تجارت تسلیحات شیمیایی؛ مسیر غیرانسانی کشورهای غربی برای دستیابی به سود هنگفت

خبرگزاری میزان – تسلیحات شیمیایی طی قرن‌ها بخشی از جنگ‌ها در جوامع مختلف بوده‌اند، اما استفاده از آن‌ها از قرن بیستم بحث‌برانگیز شد.

اگرچه تولید، در اختیار داشتن و استفاده از تسلیحات شیمیایی براساس قوانین بین‌المللی ممنوع است، برخی از کشور‌ها (عمدتا کشورهای غربی از جمله چند کشور اروپایی و آمریکا) به دلایل مختلف همچنان برنامه تسلیحات شیمیایی خود را فعال نگه داشتند.

سلاح شیمیایی چیست؟

سلاح شیمیایی هر ماده شیمیایی سمی است که می‌تواند سبب مرگ، جراحت، ناتوانی و تحریک حسی شود.

تسلیحات شیمیایی، سلاح کشتار جمعی محسوب می‌شوند و استفاده از آن‌ها در گیری‌های مسلحانه نقض قوانین بین‌المللی است.

انواع تسلیحات شیمیایی براساس نحوه تاثیرگذاری بر بدن انسان عبارتند از عوامل عصبی، عوامل تاول، عوامل خفگی و عوامل خون.

در دسته‌بندی مذکور، عوامل عصبی به‌طور کلی مرگبارترین عوامل هستند؛ عامل اعصاب از طریق پوست یا استنشاق جذب شده و به آسیب شدید به سیستم عصبی مرکزی، توانایی تنفسی و قلبی عروقی و در برخی موارد به مرگ منجر می‌شوند.

رایج‌ترین عوامل اعصاب عبارتند از سارین، سومان و وی‌ایکس.

رایج‌ترین عوامل تاول شامل سولفور خردل، نیتروژن خردل، لویزیت و فسژن اکسیمین هستند که باعث سوختگی شدید، تاول پوستی، عوارضی برای سیستم تنفسی و گوارشی می‌شوند.

رایج‌ترین عوامل خفگی شامل فسژن، کلر و کلروپیکرین هستند که با حمله به سیستم تنفسی بدن سبب نارسایی تنفسی می‌شوند.

عوامل خونی نیز شامل هیدروژن کلرید و سیانوژن کلرید در توانایی بدن برای استفاده و انتقال اکسیژن از طریق جریان خون اختلال ایجاد می‌کنند.

گاز‌های اشک‎آور در صورت استفاده به‌عنوان یک روش جنگی سلاح شیمیایی محسوب می‌شوند.

نحوه استفاده از تسلیحات شیمیایی

حمله با تسلیحات شیمیایی در ۲ مرحله انجام می‌شود: تحویل به انتقال‌دهنده و انتشار شامل پراکندگی عامل شیمیایی از سلاح.

تسلیحات شیمیایی با مکانیسم‌های مختلفی مانند موشک‌های بالستیک، پهپادها، بمب‌های گرانش پرتاب شده از هوا، راکت‌ها، گلوله‌های توپخانه‌ای، قوطی‌های آئروسل، مین‌های زمینی و خمپاره‌ها منتشر می‌شوند.

انتشار بحرانی‌ترین مرحله در حمله شیمیایی است و در واقع نقش مهمی در اثربخشی آن دارد.

نخستین استفاده از تسلیحات شیمیایی

استفاده از مواد شیمیایی مضر در جنگ‌ها، حملات شخصی و ترور‌ها به قرن‌ها پیش بازمی‎گردد، اما تولید صنعتی مواد شیمیایی از اواخر قرن نوزدهم افزایش یافت و راه را برای استفاده گسترده‌تر از عوامل شیمیایی در جنگ‌ها باز کرد.

نخستین استفاده عمده از مواد شیمیایی در میدان جنگ طی جنگ جهان اول رخ داد؛ آلمان در آوریل ۱۹۱۵ از گاز کلر استفاده کرد.

براساس تخمین‌ها با ورود گاز‌های خردل در سال ۱۹۱۷، تسلیحات و عوامل شیمیایی یک میلیون سرباز را مجروح کرده و به مرگ ۱۰۰ هزار نفر در سال‌های ۱۹۱۴ تا ۱۹۱۸ منجر شد.

پروتکل ۱۹۲۵ ژنو با هدف ممنوعیت استفاده از تسلیحات شیمیایی و بیولوژیکی تصویب شد، اما نتوانست ماموریت خود را به‌خوبی انجام دهد؛ دلیل این امر نپیوستن، عدم پیوستن و به شکل عمده بی‌توجهی به پروتکل مذکور با وجود امضای آن از سوی کشورهای غربی بود.

به‌عنوان مثال، آمریکا که براساس اسناد نهاد‌های داخلی این کشور مانند سیا یکی از فروشندگان اصلی تسلیحات شیمیایی به کشور‌های مختلف است، در سال ۱۹۷۵ به پروتکل ۱۹۲۵ ژنو پیوست.

بین ۲ جنگ جهانی کشور‌های غربی در درگیری‌های منطقه‌ای مختلفی از تسلیحات و عوامل شیمیایی استفاده کردند که از جمله آن‌ها می‌توان به این موارد اشاره کرد: استفاده انگلیس از تسلیحات شیمیایی علیه منطقه بین‌النهرین در دهه ۱۹۲۰، استفاده نیرو‌های اسپانیا و فرانسه علیه مراکش در سال‌های ۱۹۲۱ تا ۱۹۲۷، استفاده ایتالیا از تسلیحات شیمیایی علیه لیبی و اتیوپی در ۱۹۲۸.

تسلیحات و عوامل شیمیایی در جنگ جهانی دوم، به صورت عمده مورد استفاده قرار نگرفتند، اما اکثر کشور‌های غربی مانند آلمان، انگلیس، هلند، فرانسه، ... در اروپا و آمریکا در جنگ جهانی دوم و سال‌های پس از آن، در مقادیر قابل توجهی سلاح شیمیایی را توسعه داده و تولید و ذخیره کردند.

از زمان پایان جنگ جهان دوم، تسلیحات شیمیایی این کشور‌ها در و علیه کشور‌های مختلفی مورد استفاده قرار گرفت که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

- در جنگ یمن در سال‌های ۱۹۶۳-۱۹۶۷ که مصر روستا‌های یمن را بمباران کرد و جان حدود هزار و ۵۰۰ نفر را گرفت.
- آمریکا به شدت از علف‌کش‌هایی مانند عامل نارنجی و گاز اشک آور در جنگ ویتنام در دهه ۱۹۶۰ استفاده کرد؛ اگرچه چنین مواد شیمیایی تحت کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی (CWC) قرار ندارند، برخی ناظران این را به عنوان جنگ شیمیایی می‌دانستند.
- رژیم صدام در جنگ ۱۹۸۰-۱۹۸۸ از تسلیحات شیمیایی استفاده کرد؛ شرکت‌های آلمانی، انگلیسی، فرانسوی و هلندی اصلی‌ترین فروشندگان عوامل شیمیایی به رژیم صدام در جنگ علیه ایران بودند.
- یک گروه تروریستی در ژاپن در ژوئن ۱۹۹۴ و مارس ۱۹۹۵ از عامل اعصاب سارین استفاده کرد که مرگ حدود ۲۰ و زخمی شدن حدود ۵ هزار نفر را در پی داشت.

آیا استفاده از تسلیحات شیمیایی ممنوع است؟

استفاده هولناک و گسترده از تسلیحات شیمیایی در جنگ جهانی اول، تلاش‌های بین‌المللی را برای محدود کردن استفاده و تولید عوامل شیمیایی برانگیخت.

۲ پروتکل اصلی که تسلیحات شیمیایی را هدف قرار می‌دهند، پروتکل ۱۹۲۵ ژنو و کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی (CWC) هستند؛ نخستین پروتکل، چارچوب حقوقی اولیه بین‌المللی را برای کنترل استفاده از سلاح‌های شیمیایی فراهم می‌کند، در حالی که دومی استاندارد‌های بین‌المللی جامعی را ایجاد می‌کند که توسعه، تولید، کسب، ذخیره، استفاده، انتقال یا نگهداری سلاح‌های شیمیایی را برای همه کشور‌های عضو CWC ممنوع می‌کند.

کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی که در سال ۱۹۹۷ لازم‌الاجرا شد، تاکنون به امضای ۱۹۳ کشور جهان رسیده است؛ براساس این کنوانسیون، تسلیحات شیمیایی ممنوعه به چهار دسته عوامل خفگی، تاول، عصبی و خونی تقسیم شده اند.

اصلی‌ترین کشور‌های دارنده تسلیحات شیمیایی کدامند؟

عمده‌ترین کشور‌های دارنده تسلیحات شیمیایی کشور‌های غربی هستند؛ این کشورها طی دهه‌های اخیر با اهداف مختلفی به‌ویژه سودجویی دست به فروش گسترده تسلیحات شیمیایی زده‌اند، بدون آن که به پیامد‌های حقوق بشری آن توجهی داشته باشند.

تسلیحات شیمیایی چگونه نابود می‌شوند؟

ایجاد سایت‌های ویژه برای از بین بردن ذخایر تسلیحات شیمیایی بهانه‌ای شد تا کشور‌های غربی مدعی انهدام تسلیحات شیمیایی خود شوند، اما در عمل درصد اندکی از تسلیحات شیمیایی این کشور‌ها در سایت‌های مذکور سوزانده و منهدم شد.

نگرانی ادعایی غرب از استفاده تسلیحات شیمیایی در بحران اوکراین

جنگ اوکراین فرصتی برای غرب ایجاد کرد تا بی‌توجه به سابقه خود در زمینه تولید، فروش و استفاده از تسلیحات شیمیایی از استفاده احتمالی روسیه از این تسلیحات علیه اوکراین ابراز نگرانی کند.

این در حالی است که تاکنون شواهد مختلفی دال بر استفاده اوکراین از تسلیحات شیمیایی منتشر شده است.

ابراز نگرانی کشور‌های غربی از استفاده احتمالی از تسلیحات شیمیایی در بحران اوکراین در حالی مطرح می‌شود که این کشور‌ها طی دهه‌های اخیر دست‌کم از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان و فروشندگان تسلیحات شیمیایی بوده و هرگز برای این اقدام خود پاسخگو نبوده اند.

از سوی دیگر، برخی از مقام‌های پیشین کشور‌های غربی مانند انگلیس به فروش مواد شیمیایی پیش‌ساز به کشور‌های مختلف در دهه ۱۹۸۰ اعتراف کردند؛ در عین حال، اسناد نشان می‌دهند که آلمان در سال‌های اخیر اقدام به فروش مواد شیمیایی دو منظوره به کشور‌های مختلف کرده است.

بررسی سازمان ملل در سال ۱۹۹۱ نیز نشان داد که آمریکا و انگلیس در دهه ۱۹۸۰ برای سال‌ها مواد شیمیایی دومنظوره را به رژیم صدام می‌فروختند.

گروه‌های تروریستی در خاورمیانه نیز در دوران اوج فعالیت‌های خود به دفعات از تسلیحات شیمیایی تولید کشور‌های غربی علیه غیرنظامیان استفاده کردند.

مهم‌ترین موارد استفاده از تسلیحات شیمیایی

استفاده آمریکا از «ناپالم» به عنوان یک ماده آتش‎زا در سال ۱۹۶۶ در طول جنگ ویتنام، بسیار مرگبار و بحث‌برانگیز شد؛ این ماده اگرچه از نظر فنی یک سلاح شیمیایی نیست، اما ترکیب آتش‌زایی است که می‌تواند غیرنظامیان را با نرخ بالایی به قتل برساند.

جنگ رژیم بعث علیه ایران، اصلی‌ترین مورد استفاده از تسلیحات شیمیایی در دوران پسا جنگ جهانی دوم محسوب می‌شود؛ در واقع، تسلیحات شیمیایی حدود ۷ دهه پس از جنگ جهانی اول برای نخستین بار به‌صورت گسترده در جنگ رژیم صدام علیه ایران مورد استفاده قرار گرفتند.

چشم‌انداز تولید و استفاده از تسلیحات شیمیایی

تسلیحات شیمیایی از زمان نخستین استفاده گسترده در سال ۱۹۱۵ تاکنون رنج فیزیکی و ترس شدیدی را برای جهانیان رقم زده‎اند.

به گفته کارشناسان، هدف نخست از استفاده از تسلیحات شیمیایی ایجاد وحشت روانی در میان غیرنظامیان است.

اگرچه بازیگران مختلفی در جهان اعم از کشور‌ها و سازمان‌ها بین‌المللی برای حذف دائمی تسلیحات شیمیایی از طریق قانونی اقدام کرده‌اند، اما عبور کشور‌های غربی از خطوط قانونی و اخلاقی همچنان نگران کننده است، زیرا وجود تسلیحات شیمیایی، اقدام‌ها و نگرش‌های کشور‌های مختلف را طی یک قرن گذشته شکل داده است.

انتهای پیام/