عروسک ها نوید بهار می دهند/ نقش آیینی یک میراث فراموش شد

به گزارش خبرنگار گروه جامعه ، عروسک های بومی ایران چند سالی است که برای خود برو و بیای پیدا کرده اند. گنجه خاطرات مادربزرگ ها گشوده شده و از میان کودکی آنها عروسک های پدید آمده اند که بخشی از فرهنگ این سرزمین هستند. عروسک ها در زمره میراث ناملموس دسته بندی می شوند و اکنون گروه های مختلفی در حال پژوهش و احیای آنها هستند. برخلاف تصورها عروسک از زمان شکل گیری اش در تاریخ، کارکردهای مختلفی داشته است. عروسک های گاهی در معابد حضور داشتند و گاهی سمبلی برای خیر و نیکی بوده اند. یکی از کارکردهای مهم عروسک های بومی ایران در آیین های پیش نوروزی و نوروزی است. عروسک ساده ای مانند خاله نخودی سالها زینت بخش سبزه های هفت سین بوده، هر چند حالا به دست فراموشی سپرده شده است. با امیر سهرابی، پژوهشگر و مدیر موزه اسباب بازی و عروسک درباره عروسک های نوروزی ایران به گفت و گو نشستیم.

عروسک های بومی این روزها سر و صدای زیادی به پا کرده اند و هر روز از اقوام و مناطق مختلف عروسک هایی ساخته و معرفی می شود. اما عروسک های نوروزی موضوع کمتر شناخته شده ای هستند. ارتباط این عروسک ها با نوروز چیست و کدام عروسک ها نوروزی هستند؟

 از زمان های دور تا به امروز در برخی از مناطق ایران عروسک ها پیک بهاری هستند، خبر بهار را می آورند، نشانه ای از خیر و برکت هستند و بدی ها را با خود می برند تا سال جدید با خوشحالی و نیکی آغاز شود. خاله نخودی، آش ابودردا، آهوچره، تکم‌گردانی، ولیکان و عروس گندم عروسک ها و آیین هایی هستند که در با نوروز ارتباط دارند. این عروسک ها و آیین های نمایشی هر کدام مختص به منطقه خاصی از کشور هستند و با کارکردهای مختلفی به نوروز ارتباط پیدا می کنند. 

عروسک های نوروزی را چطور دسته بندی کردید و چگونه به کارکردهای آنها و رابطه شان با نوروز پی بردید. از سوی دیگر برخی آیین های نمایشی را نیز در زمره عروسک نام بردید، چه تفاوت و شباهت هایی بین آنها وجود دارد.

دسته‌بندی عروسک و غیر‌عروسک جزوی از چالش های این موضوع است. همه آیین های پیش بهار را برای پیدا کردن عروسک های نوروزی مرور کردیم. در آیین‌های پیش‌بهاری، مراسم‌های نمایشی دیگری هم وجود دارد که به شکل عروسک نزدیک است. تزیینات کوسه‌گردی یا عروس گلی را نیز می‌توان در این دسته جای داد، اما آیین رابچره به دلیل تزیینات ویژه و استفاده از پوست حیوان برای بازیگر شبیه چیزی است که امروز آن را به‌عنوان عروسک‌های پوششی می‌شناسیم اما درباره این دسته‌بندی سختگیری نشده و می‌توان آنها را نیز به عروسک‌های نوروزی اضافه کرد.

خاله نخودی

چه نشانه هایی در عروسک ها و آیین های نمایشی وجود داشت و کارکردهای عروسک های نوروزی کجا به مفاهیم نوروز نزدیک می شود؟

کارکرد عروسک‌های نوروزی خیلی نزدیک به مفهوم نوروز است. همان‌طور که در نوروز بحث زایش، حرکت، باروری، نو شدن و زدودن بدی‌ها از مفاهیم اصلی است و ما آن را حتی در خانه تکانی نیز می‌بینیم؛ عروسک‌های نوروزی نیز با خود چنین مفاهیمی را دنبال می‌کنند. برای مثال در آهوچره شعری خوانده می‌شود که این مفاهیم را در‌برمی‌گیرد. در آیین تکم‌گردانی نیز اشعاری استفاده می‌شود که سال جدید و رویش را نوید می‌دهد. درباره تاریخ این عروسک‌ها و آیین‌ها نیز پژوهش شده و نمونه‌های آنها در دسترس است. عروسک خاله نخودی یک عروسک بسیار ساده است که برای تزیین سبزه های سفره هفت سین استفاده می شود.

آش ابودردا

به عروسک ولیکان نیز اشاره کردید که در چهارشنبه سوری استفاده می شده است. این عروسک چه کارکردی داشته است؟

عروسک ولیکان مخصوص آیین چهارشنبه سوری است. در این روز این عروسک را می‌ساختند، به خارج از شهر می‌بردند و پرت می‌کردند. بعد بدون نگاه کردن به پشت سر بر‌می‌گشتند. این موضوع نیز مفهوم دور کردن بدی‌ها را دربردارد. در آش ابودردا نیز عروسک‌های خمیری ساخته شده و به آش اضافه می‌شود. بعد از پخت آش، این عروسک‌ها را به آب روان می‌سپردند تا بدی‌ها و مریضی‌ها را با خود ببرد.

عروس گندم

عروس گندم عروسک ویژه ای در این مجموعه است. اشکالی شبیه به این عروسک ها را ما هنوز در خطه شمال کشور می بینیم. این عروسک چه ارتباطی با آیین نوروز دارد؟

عروسک عروس گندم نیز که برخاسته از جامعه کشاورز است هر سال با برداشت محصول ساخته می‌شده است. این عروسک که نسخه داماد گندم نیز دارد برای داشتن سالی پر‌برکت نزدیک به یک سال به دیوار خانه آویخته می‌شده است. این عروسک را تیر ماه با برداشت گندم می‌ساختند و به دیوار می‌آویختند. بعد در آستانه نوروز آنها را به آب می‌‌ریختند. در‌واقع سنت جوانه زدن سبزهای نوروز، مربوط به همین عروس‌های گندم بوده است. آیین آهوچره وضعیت خوبی ندارد و در معدود روستاهای شمال اجرا می‌شود. اما مدت‌هاست برای عروسک تکم برنامه‌ریزی شده است. این عروسک در فهرست آثار ملی ثبت شده و تولید نیز می‌شود. عروسک خاله نخودی نیز احیا شده است. باقی عروسک‌ها نیز مثل عروس گندم نیاز به ثبت ملی و کار پژوهشی برای احیا دارند.

تکم گردانی

در زمینه عروسک های نورزی نیز کتابی از شما منتشر شده است. در این کتاب سراغ کودکان رفته اید و به شعر عروسک های نوروزی را معرفی کرده اید. چه شد که مخاطب خود را  کودکان قرار دادید و زبان شعر را انتخاب کردید؟

کودکان به دلیل مواجهه شان با یادگیری و عروسک ها، مخاطبان مناسبی برای میراث ناملموس هستند. کودکان هستند که می توانند این آیین ها را یاد بگیرند، گرامی دارند و آنها را به نسل های بعد منتقل کنند. میراث فرهنگی ناملموس به ویژه بخش عروسک های پیوند با کودکان دارد و این حوزه را می توان با آموزش به کودکان دنبال کرد. به ترانه‌های عامیانه علاقه زیادی دارم و به این نتیجه رسیده‌ام که بستر این ترانه‌ها که خود میراث فرهنگی هستند، می‌تواند برای انتقال این موضوع مناسب باشد. این عروسک‌ها و آیین‌ها با شعر نیز رابطه دارند و همراه آنها از شعر استفاده می‌شده است. در این راستا سعی کرده‌ام کتاب به گونه‌ای‌ باشد که برای مربی‌های مدارس و مهد‌ها مفید باشد تا موضوع عروسک‌ها جذاب شود. پژوهش در حوزه میراث ناملموس باید کاربردی باشد. در این راستا سعی کرده‌ام این کتاب فقط محدود به یک مقاله نباشد. همچنین قطعا عروسک‌های نوروزی دیگری وجود دارد. پس از مطرح شدن این کتاب به فاصله کمی با یک عروسک نوروزی در منطقه مازندران آشنا شدم. با این کار عروسک‌های دیگر نیز کم کم پیدا می‌شوند. این پژوهش ادامه دارد و به تعداد این عروسک‌ها اضافه خواهد شد. در موزه عروسک و اسباب بازی ما تنها مخاطب کودک نداریم و اتفاقا بزرگسالان به دلیل حس نوستالژیک یه این موضوع بیشتر علاقه نشان می دهند اما مجموعه ای از کارگاه ها و برنامه ها را برای کودکان برنامه ریزی و برگزار می کنیم. به طور مثال در موضوع آیین های باران خواهی به تازگی مراسم باران خواهی را باساخت عروسک چولی قیزک برگزار کردیم. در این کارگاه کودکان با مفهوم باران خواهی آشنا شدند و پس از آن خودشان آموزش ساخت عروسک را دیدند و آن را ساختند. استقبال کودکان از این برنامه های موزه بیشتر است و برنامه ما نیز آشناسازی آنها با میراث ناملموس در قالب این کارهای تفریحی و کاربردی است.

خارج از این عروسک ها اما آیین های دیگری برای نوروز وجود دارد که شاید در زمره نمایش های عروسکی هم قرار نمی گیرند. به طور مثال عمو نوروز اکنون شناخته شد است. نقدهایی هم به این جریان داشته اید. عمو نوروز چیست و از کجا آمده است؟

به نظرم این ماجرا نیاز به بررسی و نقد دارد. سند تاریخی و مردم شناسی درباره عمونوروز کجاست؟ در جستجویی که کردم اکثر استنادها به متن قصه عمونوروز نوشته مرحوم صبحی ‌مهتدی پژوهشگر افسانه های عامیانه برمیگردد. متاسفانه با اینکه صبحی را به عنوان پژوهشگر پیشگام این حوزه می شناسیم اما ایشان ارجاع میدانی این قصه را ذکر نکرده اند و لحن متن طوریست که به نظر می رسد بخش هایی را صبحی داستان پردازی کرده است. حدس دیگر این است که عمو نوروز حاصل نگاه پهلوی دومی یعنی گذر از سیاه نچسب  و احتمالا با اختلاط پیک های بهاری همچون حاجی فیروز و پاپانوئل پررنگ شده باشد. نوروز یک رویداد ملی است که در خرده فرهنگ های اقوام و نواحی ایران بسیاری از آداب و رسوم، خوراک، افسانه و آئین را پدید آورده  است. وقتی یک نهاد فرهنگی قوی درحوزه کودک فراخوانی ملی را پیش می برد آیا به تنوع های بومی نیز توجه می کند. بنابراین کمپین عمونوروز به خوبی سراسری می شود و مربی کودک و نمایشگر شهرستانی هم به جای کاویدن و یافتن نمونه آئین های پیش بهاری بومی، از طریق تلگرام و رسانه نمونه های صادرشده ازپایتخت را به کار می گیرد. درصورتیکه درمیان خرده فرهنگ ها و اقوام و نواحی ایران افسانه ها و آیینهای پیش بهاری متنوعی داریم که باید سراغشان برویم و نوروز را فرصتی برای برنامه های ترویجی تنوع میراث ناملموس در کشورمان کنیم.