نگاهی به آداب و رسوم "شب یلدا" در افغانستان

به گزارش سرویس بین الملل ، اقوام ساکن در پهنه افغانستان به عنوان بخشی از مردمان ساکنان در فلات ایران باستان از شب یلدا با همان عنوان شب چله یاد می کنند و کم و بیش آداب و رسومی مشابه دیگر اقوام را برای این شب خاص با تفاوت هایی برآمده از مقتضیات محلی از نظر تنوع سبک زندگی دارند.

شب یلدا که در حقیقت نماد باور شکست تاریکی توسط نور است ، در کشوری مانند افغانستان که سال هاست سختی جنگ و گریز ، اشغال و سلطه و تحجر و تروریست را تنها به امید رسیدن به روزگاری بهتر تحمل کرده است ، دیگر مانند همسایگانش آدابی تزئینی نیست بلکه به واقع این شب ساعاتی برای مرور گذشته عبرت آموز از زبان راویان ریش سفید خانواده ها و لحظاتی برای دعای برای روزهای بهتر است.

شب نشینی، گوش دادن به قصه هایی که بزرگان خانواده برای کودکان بازگویی می کنند، مصرف آذوقه هایی که بانوان خانه در فصل پر بار آنها را ذخیره کرده اند و پذیرایی حاضرین با انواع خشکبار و میوه های تازه مانند «انار» از رسوم مشترک برگزاری شب یلدا در افغانستان است.

اما از آن جایی که افغانستان در چهار دهه گذشته جنگ های ویرانگری را در سرنوشت مردم خود تجربه کرده است در این سنت کهن با انقطاع نسبی مواجه شده و مردم این سرزمین به خاطر داشتن مشکلات فراوان گاه گاهی نسبت به شب یلدا بی توجه شدند و شاید نسلی در حال حاضر باشند که بیش از نیمی از عمر خود را بدون تجربه چنین شبی سپری کرده باشند.

پس از سال 2001 میلادی که سلطه طالبان بر افغانستان شکسته شد و دولت موقت شکل گرفت و رفته رفته مشکلات مردم به نسبت جنگ های داخلی کم شد و برخی از مهاجران به ویژه آنها که سال ها در ایران اسکان داشتند به کشورشان بازگشتند ؛ نام و رسم شب یلدا دوباره بلند شد و مسیر خود را به سمت جایگاه تاریخی باز کرده است.
در افغانستان با توجه به سردی هوا، عدم دسترسی به جاده های مناسب ، سختی تامین سوخت و کوهستانی بودن بیشتر مناطق کشور مدارس در سه ماه زمستان تعطیل هستند و این به آن معناست که شیرینی شب یلدا برای دانش آموزان بیشتر است.

بارش برف به ویژه در شمال و غرب افغانستان که از اواسط پاییز آغاز می شود ، اغلب راهها را مسدود می کند و روستاییان باید در خانه هایشان به انتظار رسیدن فصل بهار بیش از سه ماه را سپری کنند و در این مدت عمده کار جاری تامین حرارت و تهیه غذا است و در چنین اوقاتی شب یلدا یک رخداد هیجان انگیز به نظر می رسد.
افغان ها در شب چله با همان تعبیر پیروزی روشنایی بر تاریکی و طولانی ترین شب سال ، خود و خانواده را با خواندن اشعار شاعران و به ویژه شاهنامه فردوسی که همچنان با گذشت قرن ها از زمان سرودنش هنوز نزدیک و هماهنگ با ساختار واژگان و گویش آنهاست به گذران وقت می نشینند و به پاس برکت محصولات در اختیار، آیاتی از قرآن و دعا حواله درگاه الهی می کنند.

جشن های فرهنگی مانند نوروز، جشن سده و مهرگان و چله که جشن های مشترک ایرانیان باستان شمرده می شود در افغانستان نیز رواج داشته و دارد و روایت های تاریخی شب یلدا ، در فرهنگ کهن افغان ‎ها جایگاه ویژه داشته و کارشناسان نیز بر این جایگاه تاکید دارند.

صاحب‎ نظر مرادی یک از کارشناس مسائل فرهنگی ـ تاریخی افغانستان به این باور است که شب یلدا مانند جشن نوروز، سده و مهرگان یکی از پرشکوه ‎ترین جشن‎ها و مناسبت‎های تاریخی و فرهنگی افغانستان بوده است.
به گفته وی در بین «زرتشتیان» ایران باستان، سفره شب یلدا شامل میوه‎های تازه و خشک بود که به افتخار پیروزی «اهورا مزدا بر اهریمن» و یا غلبه روشنایی بر تاریکی ترتیب می ‎یافت.

به گفته مرادی، شب یلدا درازترین شب سال است و یلدا معنی دراز نیز می دهد و تاریخچه این شب را به تولد حضرت عیسی نیز مرتبط می دانند و مسیحیان این شب را به عنوان تولد عسیی مسیح جشن می گیرند.

به باور مرادی، افغان ها این شب را با خوردن میوه های تازه مانند هندوانه و انار و آجیل جشن می گیرند و مقوله ای وجود دارد که کسی اگر در شب یلدا هندوانه مصرف کند از گرمی تابستان در امان می ماند و تشنه نمی شود.
این کارشناس افغان باور دارد که این شب نمادین است که دراز ترین عمر سیاهی به پایان می رسد و بعد از این روزهای دراز و نور و روشنی بر ظلمت و تاریکی پیروز می شود.

به گفته وی در این شب از محصول دسترنج کشاورزان نیز قدردانی می شودو استفاده از هندوانه به همین معنی است که دستاورد کشاورزان را پاس بدارند و همچنین مصرف هندوانه پایان خزان را نیز خبر می دهد یعنی توانایی رویش بر بی حاصلی غلیه می کند و دیگر فصل رویش و تولید محصولات کشاورزان روبرو قرار می گیرد.

مرادی تصریح کرد که آیین شب یلدا در مناطق شمالی افغانستان نسبت به دیگر استان ها جنوبی گرمتر برگزار می شود و مردم این سرزمین در این شب گردهم می آیند تا افراد مسن تجربه های خود را برای دیگر بگویند و کودکان قصه و افسانه های شیرین نیاکان خود را بشنوند و برخی علاوه بر شاهنامه ، اشعار «حمله حیدری» را هم می خوانند که کتابی برای سال های 1180 هجری - قمری حاوی اشعار «راجی کرمانی» در وصف حضرت علی (ع) است.

مرادی معتقد است که برای فهم پیوستگی های فرهنگی ساکنان کشورهای مناطق جنوب غرب آسیا و آسیای میانه کافی است، مرزها فرضی کنونی میان کشورها را در ذهن نادیده بگیرید و آنگاه خطوط ارتباطی میان ملت ها در این کشورها برایتان به عنوان یک امر طبیعی جلوه می کند.

به گفته وی یلدا در کشورهای آسیای میانه از جمله تاجیکستان، ازبکستان، افغانستان و ایران با ریشه هایی مشترک و یکسان در بستر تاریخ فرهنگی ملت هایشان دنبال شده است.

اما مردم استان هرات در غرب افغانستان که در همسایگی جمهوری اسلامی ایران قرار دارند و مراودات میان مردمان دو سوی مرز بسیار نزدیک است و گاه هراتیان مدت ها در ایران زندگی کرده اند ، تجلیل از شب یلدا پر رنگ تر است .
جنب و جوش مردم با نزدیک شده به شب یلدا در بازارهای محلی هرات توجه را جلب می کند و گرمی بازار میوه و آجیل و تردد خانواده ها برای رفتن به میهمانی کاملا در سطح شهر مشهود است.
هرات این شب را با شکوه تر از دیگر استان های افغانستان سپری می کنند و دلیل آن را نمی توان بی تاثیر از مجاورت با ایران دانست و البته از آن مهمتر بالاتر بودن سطح امنیت شهروندان هرات نسبت به دیگر استان ها نیز قابل محاسبه است.