یارانه چيست؟

به گزارش گروه اقتصاد ، یارانه یا سوبسید (به انگلیسی: Subsidy) شکلی از کمک مالی است که به یک تجارت یا بخش اقتصادی پرداخت می‌شود. و یا به عبارت دیگر اعطاء کمک مالی به روی یک کالا یا خدمتی که به مردم داده می‌شود جهت افزایش رفاه عمومی جامعه.

تعاریف دیگر از یارانه

بانک جهانی: یارانه سود اقتصادی است که معمولاً دولتها به تولید کنندگان کالا برای تقویت بازار رقابتی کشورها پرداخت می‌کنند و این یارانه‌ها ممکن است مستقیم یا غیرمستقیم باشد. همچنین یارانه‌ها به دو نوع یارانه‌های صادراتی و یارانه‌های داخلی کشورها تقسیم می‌شوند. یارانه‌های صادراتی مساعده‌های قابل تفویض در نزد شرکتهایی است که دولت به شرط صادرات محصولاتشان این یارانه‌ها را در اختیار این شرکتها قرار می‌دهد. یارانه‌های داخلی کشورها نیز مساعداتی است که به صورت غیر مستقیم به مردم پرداخت مي شود.

دیدگاه WTO سازمان تجارت جهانی در مورد یارانه: ۲ عنصر اصلی در یارانه وجود دارد: ۱- کمک مالی ۲- نفع؛ مطابق ماده یکم اگر دولت با یک رکن عمومی درون قلمرو یکی از اعضاء، اقدام به پرداخت کمک مالی به صنعتی بکند به نحوی که موجب نفع بردن صنعت از آن کمک مالی شود، یارانه اعطا شده است.

کمک‌های بلاعوض به تولیدکنندگان و مصرف کنندگان برخی از کالاها و خدمات: پرداخت کمک مالی (یارانه) می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد، مانند پایین نگه داشتن سطح قیمت (از طریق قدرت خرید واقعی خریداران) یا حفظ روند تولیدی یک کالای معین. یکی از خصوصیات عمده کمک مالی که با پرداخت‌های انتقالی از سوی دولت تفاوت دارد، آن است که در اغلب موارد هدف پرداخت از یارانه، حفظ قیمتهای کالاها و خدمات نهایی، در سطحی پایین‌تر از هزینه تأمین عوامل تولید است. پرداخت یارانه می‌تواند، از طریق تحریف قیمتهای بازار و هزینه تولید، منجر به تخصیص نامطلوب منابع گردد. هرچند که این امکان وجود دارد که این اختلالات را جبران کند (از طریق آثار خارجی) و حتی می‌توان از پرداخت یارانه در جهت حمایت از صنایع نوزاد استفاده کرد. این امکان وجود دارد که با استفاده از ابزارهای جایگزین که اثرات سوء یارانه را در بر ندارد جهت تحقق این اهداف استفاده کرد، مانند حمایت مستقیم درآمدی از طریق نظام جمع آوری مالیات.

Subsidy: کمک، کمک مالی، اعانه، امداد، کمک مالی یا معادل آن که به یک خدمت داده شود گرچه از نگاه سود این خدمت اقتصادی نباشد ولی از حیث رفاه عمومی لازم است. از بخشها و کمکهای رایگان مالی که دولت به دستگاه تابعهٔ خود به منظور کمک به یک خدمت عمومی می‌دهد نیز به همین نام یاد می‌شود.

بیش‌تر یارانه‌ها توسط دولت برای تولیدکنندگان یا توزیع‌کنندگان در یک صنعت، برای جلوگیری از رکودآن صنعت یا جلوگیری از افزایش قیمت تولیدات آن و یا برای ترغیب به استخدام نیروی کار بیش‌تر اعطا می‌شوند. مثال‌های آن یارانه‌هایی است که برای حمایت از صادرات، یا به‌منظور پایین نگه‌داشتن هزینهٔ زندگی برای برخی خوردنی‌ها، و یا برای افزایش تولید مزارع و رسیدن به خودکفایی در تولید غذا پرداخت می‌شوند.

اگرچه از دیدگاه اولیه خرج کردن دولت از مبالغ بودجه عمومی کشور جهت افزایش قدرت خرید جامعه، نوعی عمل غیراقتصادی است (زیرا علاوه بر اینکه سودی برای دولت ندارد بلکه ضرر اقتصادی هم دارد)، اما در کل این فرایند دارای نکات بسیار مثبتی است که مهمترین آن افزایش رفاه عمومی جامعه است. یارانه‌ها می‌توانند با رقابتی ساختن مصنوعی کالاها و خدمات داخلی در مقابل واردات، به‌عنوان شکلی از حمایت‌گرایی یا محدودیت تجاری باشند. همچنین یارانه‌ها می‌توانند در بازارها خلل ایجاد کنند و هزینه‌های اقتصادی بزرگی را تحمیل کنند.

تاریخچه یارانه در جهان

تا قبل از جنگ‌ها ی جهانی به دلیل سیطره اندیشه اقتصادی کلاسیک‌ها که مخالف جدی دخالت دولت در فعالیت‌های اقتصادی بودندچیزی به نام یارانه در مفهوم کنونی ان وجود نداشت در واقع آدام اسمیت بنیان‌گذار مکتب کلاسیک‌ها که از مخالفان جدی دخالت دولت در فعالیت‌های اقتصادی بود. تا پیش از جنگ‌های جهانی دیدگاه او بر اقتصاد غرب حاکم بود تا اینکه بعد ازجنگ جهانی دوم و ایجاد تورم ورکود شدید اقتصادی در کشورهای غربی مکتب‌های جدیدی در عرصهٔ اقتصاد ظهور پیدا کردند از جمله اندیشه‌های اقتصادی کینز بود به اعتقاد این مکتب دخالت دولت درتنظیم و تعادل بخشیدن به اقتصاد یکی از وظایف مهم دولت در رشد اقتصادی است.

در حقیقت سر اغاز یارانه به مفهوم کنونی آن شروع جنگ جهانی دوم می‌باشد که در آن محدودیت شدید منابع با توجه دولت به بخش‌های خاص موجب شد تا دولت به صورت عملی وارد بازار شود، و کالاهایی را به قیمت بالاتر از قیمت بازار از تولید کننده خریداری کند. 

در دوران پس از جنگ نیز کشورها به دنبال رشد و تئوسعهٔ اقتصادی بودند از این رو ناگزیر به حمایت گسترده از تولیدها و تجارت محصولات خود دست زدند. این مسئله تا به امروز گسترش چشمگیری داشته است. در اغلب کشورهای صنعتی در مورد محصولات کشاورزی، یارانه فقط به تولید کنندگان تخصیص می‌یابد و نحوه پرداخت سوبسید به این شکل است که دولت با اعلام نرخ تضمینی برای محصولات کشاورزی که غالبا بالاتر از قیمت بازار است این محصولات را خریداری می‌کند با به‌کارگیری این سیاست و بهبود در اقتصاد غرب، رفته‌رفته کنترل بخش سیاست‌گذاری مالی و پولی و ادارهٔ بخش عمومی اقتصاد به دولت واگذار شد و از همان دوران که همزمان با جنگ جهانی دوم بود، پرداخت یارانه به شکل امروزی شکل گرفت. حتی در دوران پس از جنگ هم که کشورها به اقتصاد روی آورده بودند و جنگ در قالب جنگ سرد ادامه داشت، با رشد و توسعهٔ اقتصادی، ناچار به پشتیبانی گسترده از تولید و تجارت محصولاتشان بودند که تا امروز نیز ادامه داشته‌است.

تاریخچه یارانه در ایران

یارانه به مفهوم کنونی ان ازدهه چهل وارد اقتصاد ایران شد اما تا پیش از ان نیز برخی قوانین و دستور العمل‌ها، مصداق‌هایی جزئی از یارانه بودند هرچند که ماهیتا تفاوت‌های اشکاری با یارانه کنونی داشته است. در زیر اشاره مختصربه این فعالیت‌ها می‌شود.

دوران صفویان:نوعی تخفیف مالیاتی وجود داشته است. دوران قاجار :سیاست‌هایی در جهت توسعه زراعت که در ان دادن بذر و مساعده به مستاجر پیش بینی شده بود.

سال ۱۳۱۱:دخالت مستقیم دولت در عرضه و تقاضا (تولید): تصویب قانون جهت تاسیس سیلو در تهران به منظور خرید و ذخیرهٔ گندم توسط سازمان غله، برای مقابله با کمبود احتمالی.

سال ۱۳۱۵: بارندگی خوب باعث افزایش عرضه و در نتیجه باعث کاهش قیمت گندم شد. سازمان غله نیز خرید گندم باقیمتی بالاتر ازقیمت بازار برای حمایت از کشاورزان را در دستور کار خود قرار داد و تا سال ۱۳۲۱ نیز دولت دو هدف حمایت از کشاورزان، تهیه و ذخیره گندم و تهیهٔ نان ارزان برای مصرف کنندگان کم در امد را در دستور کار قرار داد که این امر موجب شد تا مالکین بد ترین نوع گندم را به دولت بفروشند و نوع خوب ان را در بازار ازاد عرضه کنند.

جنگ جهانی اول: اولین نظام سهمیه بندی یارانه در ایران

نان مهمترین کالای آن دوران بود که در نظام سهمیه بندی قرار گرفت. گوشت وگندم یارانه اندکی رابه دلیل رشد اقتصادی متعادل به خود اختصاص دادند. میزان سوبسید تا سال ۱۳۱۵ بسیار پایین بود به طوری که کل یارانهٔ پرداختی دولت تا سال ۱۳۵۱ (پایان برنامهٔ پنجم)، ۱۶۶۸ میلیون ریال بود که این میزان تنها نزدیک به ۴٫۱ درصد یارانه در سال ۱۳۵۴ بود. همزمان با افزایش قیمت نفت در ۱۳۵۴حجم عملیات‌های عمرانی افزایش پیدا کرد و درامد افراد زیاد شد، که به موجب این افزایش تقاضا برای کالاهای مصرفی زیاد شد در نتیجه به علت نداشتن صنایع زیر بنایی برای پاسخگویی به تقاضا دولت واردات کالاها را تسریع کرد.

یارانه‌ها را می‌توان به شکل‌های مختلفی طبقه‌بندی کرد:

دسته بندی یارانه در حساب‌های مالی

از نظر دسته بندی در حساب‌های مالی یارانه در دو دستهٔ مستقیم و غیر مستقیم طبقه بندی می‌شود.

الف: یارانه مستقیم یارانه مستقیم مقدار هزینه‌هایی است که به طور کلی دولت برای حفظ منافع اقشار با درامد پایین جامعه برای خرید کالاها و خدمات می‌پردازد. این نوع هزینه کرد عمدتا دریافت کنندگان کاملا مشخص و برخوردار از شخصیت حقوقی دارد، موسسات و شرکت‌های تولید کننده و ارائه دهندهٔ کالاها و خدمات زیر بنایی که تولید و ارهائه خدمت شان در جهت منافع عمومی، سبب زیان مالی انها می‌شود، از این دسته‌اند. همانند شرکت‌های تولید کننده اب و برق و شرکت‌های ارائه دهنده خدمات حمل و نقل عمومی. یارانه مستقیم خود به دو نوع یارانه تولیدی و یارانهٔ مصرفی تقسیم می‌شود.

ب: یارانهٔ غیر مستقیم: یارانهٔ غیر مستقیم یارانه‌ای است که بابت ثابت نگه داشتن قیمت مصرف کننده یا تضمین قیمت تولید کننده اختصاص می‌یابد. این نوع یارانه جنبهٔ کالایی دارد و گیرندگان ان متعدد هستند.

دسته بندی یارانه از منظر مرحله‌ای که کالا و خدمت مشمول یارانه می‌شود

۱) یارانهٔ تولیدی:

یارانهٔ تولیدی به هر نوع مداخلهٔ دولت در اقتصاد که منجر به کاهش هزینه‌های تولید برای تولید کننده و یا افزایش قیمت دریافتی توسط تولید کننده گردد، گفته می‌شود. به عنوان مثال کمک‌های دولت به صنایع و کشاورزان از این دسته‌اند.

۲)یارانهٔ مصرفی:

یارانهٔ مصرفی همانند یارانهٔ تولیدی به هر نوع تاثیر دولت که باعث می‌شود مصرف کننده قیمتی کمتر از قیمت بازار را پرداخت نمایداطلاق می‌شود.

۳)یارانهٔ خدماتی:

یارانهٔ خدماتی عبارت است از برخی کمک‌های دولت به موسسات و شرکت‌های خدمات عمومی که خدمات خود را با قیمتی کمتر از هزینهٔ تمام شده به مصرف کنندگان عرضه می‌نمایند. به بیان دیگر یارانهٔ خدماتی یارانه‌ای است که دولت به منظور کاهش برخی از هزینه‌های خدماتی برای مصرف کنندگان، به پاره‌ای از خدمات عمومی پرداخت می‌کنند. این قبیل خدمات بیشتر در بر گیرنده یخدمات عمومی شهری است. یارانه هابر اساس اینکه در قانون بودجهٔ کشور به طور مشخص ذگر شده یا به طور ضمنی لحاظ می‌شوند، به دو دستهٔ آشکار و پنهان تقسیم می‌شوند.

دسته بندی یارانه از نظر چگونگی توزیع در جامعه

یارانه‌ها از نظر اینکه چگونه در جامعه توزیع می‌شوند به سه گروه تقسیم می‌شوند: ۱) یارانهٔ باز (مثل یارانهٔ بنزین قبل از سهمیه بندی که بدون محدودیت، به میزان متفاوت و بسته به اینکه هر کس چه مقدار مصرف کند در اختیار همه قرار می‌گرفت .) ۲) یارانهٔ سرانه (یارانهٔ سرانه :مثل یارانه کالاهای کالابرگی که به شکل محدود و مشخص وبه طور مساوی و برابر در میان همهٔ افراد جامعه توزیع می‌شود .) ۳)یارانهٔ هدفمند (مثل یارانه به شکل بن‌ها و کالا برگی‌هایی که به گروه‌های مشخصی از افراد جامعه مانند کارگران، کارمندان، ازکار افتادگان و مستمری بگیران پرداخت می‌شود)

یکی از عمده ترین موارد یارانه باز یا یارانه بر بازار را دولت از طریق تعیین قیمت کمتر از قیمت واقعی انجام می‌دهد. از انجا که خود دولت عرضه کننده چنین کالاها و خدمات عمومی وخصوصی است، وکنترل عرضه در دست دولت است، تعادل در بازار مربوطه به وجود آمده و منجر به ایجاد بازار غیر رسمی نخواهد شد. به عبارات دیگردولت در حد تقاضای موجود در قیمت‌های تعیین شده مبادرت به عرضهٔ کالا یا خدمت مورد نظر می‌نماید. بدیهی است که در چنین بازاری مقدار مصرف و تولید بیشتر از حد واندازهٔ بهینه در بازار صورت گرفته و اولین تاثیر آن مشابه یارانه بر واحد و یا قیمت در بازار کالاهای خصوصی عدم کارایی در تخصیص منابع است، ولی یارانه از خزانه پرداخت نمی‌شود، بلکه درامد دولت که باید به خزانه واریز شود به مقدار یارانه پنهان کاهش می‌یابد.

اهداف یارانه

سوبسید از نظر دولتها نوعی مالیات منفی محسوب شده، در رده مالیات‌ها در بودجه دولتی لحاظ می‌گردد. به این دلیل یارانه را مالیات منفی به حساب می‌آورند که این مالیات از طرف دولتها، پرداخت می‌شود، نه دریافت. پرداخت یارانه از دیدگاه دولت‌ها به علت اهداف: اقتصادی، توسعه‌ای، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی پرداخت می‌گردند. این اهداف می‌تواند در پرداخت یارانه به مصرف‌کننده، تولیدکننده، ادارات خدماتی، صادرکننده و یا واردکننده تحقق یابد.

و به طور کلی اهداف یارانه را می‌توان در سه مورد زیر خلاصه کرد: ۱)هدف مند نمودن بکارگیری منابع کمیاب ۲)تثبیت قیمت‌ها ۳)توزیع در امد

نحوه پرداخت یارانه

امروزه در جهان یارانه‌ها بیشتر به تولیدکنندگان و یا محصولات کشاورزی پرداخت می‌شود؛ به گونه‌ای که باعث صیانت وضعیت معیشتی تولیدکنندگان و زارعان در مقابل نوسانات قیمت شده و ادامه تولید در کشورها با مشکلی مواجه نمی‌گردد. اگر اعطاء این نوع یارانه‌ها با حمایت‌های دولتی در مقابل نوسانات قیمت وجود نداشته باشد، ممکن است باعث ورشکستگی شدید در بازار تولید صنعتی و کشاورزی گردد. مدلهای دیگری از نحوه پرداخت یارانه در کشورهای مختلف وجود دارد که از جمله آنها می‌توان به یارانه مستقیم اشاره کرد که به صورت نقدی به اقشار آسیب‌پذیر پرداخت می‌شود؛ هم اکنون یارانه مستقیم در رأس برنامه‌های دولت ایران است.