نقش اجتماعی زن در دوره جاهلیت

به گزارش گروه فضای مجازی به نقل از فرهنگ نیوز، «مشاركت اجتماعي زن در جاهليت به شكل رويه‌اي عام و فراگير نبود و شايد همة زنان از چنين حقي برخوردار نبودند.همان‌گونه كه محققان اشاره كرده‌اند تلاش براي پيدا كردن مشي و رويه‌ واحد در شئون اجتماعي در دوران جاهلي، سخت و بي‌نتيجه است»

آگاهی از وضعیت و جایگاه زن در دوره حیات پیامبر(ص)، نقشه راه حضرت برای آینده زن به عنوان یکی از عناصر بسیار مهم در درون خانواده و در اجتماع بدون شناخت پیش زمینه های تاریخی آن ممکن نخواهد بود، از این رو برای تبیین وضعیت زن در سیره پیامبر(ص) نیازمند شناخت تاریخی وضعیت زن در جاهلیت هستیم؛ چرا که بسیاری از احکام، قوانین حقوقی و نیز آیات و روایات که در اسلام درباره زن وجود دارد، بازتاب وضعیت نابسامان و تاریک زند در عصر جاهلیت می باشد.

برای بررسی جایگاه و نقش زن در عصر جاهلیت با کمبود منابع و داده های تاریخی مواجه هستیم؛ چرا که اخبار جاهلیت بیشتر در قالب اشعار، گزارش های پراکنده و برخی از آیات قرآن کریم بدست ما رسیده است. با این حال، همین منابع محدود بخصوص توجه به آیات قرآن که شاخص های کلی از این عصر را برای آیندگان ترسیم کرده، می توانیم به دورنمای کلی از وضعیت تاریک زن در این عصر پی ببریم.

1)عده ای معتقد هستند؛ زن در دوره ی جاهلیت از مقام و منزلت بالای برخوردار بوده است(احمد علی، 1981، ص140). این گروه برای نظر خود دلایل گوناگونی از جمله؛ بازگشت نسب برخی از قبایل به زنان، مشاوره با زنان در امور جنگی...( عبدالهادی، 1987، ج1،ص372)را شاهد مدعای خود می دانند.[ گرچه نظریه فوق دارای ایرادات بسیاری می باشد ولی در نوشتار حاضر ما در صدد نقد آن نیستیم.]

2) گروهی دیگری از پژوهشگران که نسبت به نظریه فوق، بیشتر هم می باشند معتقدند؛ شان و منزلت زن در عصر جاهلیت بسیار پایین و ناچیز بوده و به گونه ای که عصر تاریکی برای زن می باشد. این گروه برای اثبات نظریه خود علاوه بر مصداق های تاریخی، از آیات قرآنی هم سود می جویند. زنده به گور کردن دختران(«وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ بِأَيِّ ذَنْبٍ قُتِلَت‏» (تكوير/ 8 و 9) و هنگامى كه از دختران زنده بگور شده باز پرسند، كه آن بيگناهان را شما به چه جرم و گناه كشتيد؟!)، نداشتن حق انتخاب همسر، محرومیت از ارث...از مهمترین مصداق های این نظریه می باشد.

بر اساس این نظریه، زن در جاهلیت هیچ مقام، شان و جایگاهی نداشت و اگر فرزند پسری نداشت چونان کالایی به حساب می آمد و به ارث فرزند پسر شوهر از زنان دیگر می رسید. با این وصف، جرجی زیدان از جمله محققانی است که این نظر را نمی پذیرد و در کتاب تاریخ تمدن اسلامی می نویسد:«زنان عرب در دوره جاهلیت از خود استقلال واراده داشتند و دارای آزادی مقام بودند و عده‏ای از آنان در جنگ و سیاست و ادب و شعر و تجارت و صنعت بنام گشتند(ر.ک: زیدان، ۱۳۸۲، ص ۹۱۹). نظریه فوق اضافه می کند که، قضیه فرزندان هم به همین صورت بود؛ اگر فرزند پسر می شد از آنجایی که در آینده شمشیر بدست خواهد گرفت و حافظ قبیله و خون نسب خواهد شد از ارزش و جایگاه بسیاری رفیع برخوردار می شد و در مقابل دختر خوار و ذلیل شمرده می شد که جز اسباب زحمت و در هنگام جنگ و اسارت جز حقارت و خواری چیزی را نصیب قبیله نخواهد کرد(سالم،[بی تا]، ص397-395). جالب است اشاره کنیم که این تفکری بود که زنان آن جامعه نیز بدان خوی گرفته و باور داشتند. از نظر زنان جامعه جاهلی، بهترین زن، زنی بود که در شکم فرزند پسری داشته و یا هنگامی که راه می رود فرزند پسری بدنبالش راه برود.( احمد امین سلیم،  1995 ص253).

از دیدگاه مورخان، به جز علل فوق، فقر و مشکلات اقتصادی« وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِيَّاكُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ كانَ خِطْأً كَبيراً »الاسراء /31(و از بيم تنگدستى فرزندان خود را مكشيد. ماييم كه به آنها و شما روزى مى‏بخشيم. آرى، كشتن آنان همواره خطايى بزرگ است.)»، عیوب ظاهری...( عبدالعزیز، ص397-398) از دیگر عواملی بود که منجر می شد اعراب جاهلی حق حیات و زنده بودن را از دختران بگیرند. قرآن، کلام الهی در این باره می فرماید: «وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثى‏ ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ كَظيمٌ»( نحل/58) «در حالي که هرگاه به يکي از آنها بشارت دهند دختري نصيب تو شده صورتش از فرط ناراحتي سياه مي‌شود و مملو از خشم مي‌گردد».

در چنین جامعه ای، شکل اصلی و رایج ازدواج، ازدواجی به نام بعوله بود[بعوله به معنای پیوند زناشویی است که در بردارنده سه عنصر خواستگاری، مهریه و عقد می شد.] غیر از ازدواج بعوله گونه های دیگری از ازدواج نیز گزارش شده است که جواد علی در کتاب «المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام» به بررسی آن پرداخته است(منتظری مقدم، 1384، ش8، ص128). نکاح ضیزن(ازدواج با زن پدر)، نکاح متعه، نکاح بدل[در تعریف این نوع نکاح گفته اند؛ نکاحی است که به موجب آن دو مرد همسرانشان را مبادله می‏نمایند، بدون این که مهری مقرر شود] نکاح شغار[نکاحی است که مردی دخترش را به دیگری تزویج می‏کند، در حالی که او هم دخترش را به این تزویج می‏نماید، بدون این که مهری قرار داده شود. در حقیقت یکی از دختران مهر دیگری قرار داده می‏شود]، نکاح استبضاع[این نکاح عبارت است از این که مردی به منظور اصلاح نسل وتولد فرزندان قوی ونجیب، پس پاک شدن همسرش از عادت ماهیانه او را نزد مردی از طبقه اشراف می فرستاد، تا حامله بودنش معلوم نمی‏گردید خود با او نزد یکی نمی‏کرد]و... ازدواج های است که در جاهلیت مرسوم بوده است.

در مسئله ازدواج، کمترین حق برای زن وجود داشت و این مرد بود که می توانست انتخاب کند. تعدد زوجات برای مرد هیچ محدویتی نداشت و در چنین شرایطی جایگاه زنان در نگاه مرد از قاعده خاصی تبعیت نمی کرد؛بلکه هر زنی که نزد وی محبوبیت بیشتری داشت باطبع مورد توجه نیز قرار می گرفت. حق طلاق هم در دست مرد بود و مرد با کمترین دلیل و حتی بدون هیچ دلیلی می توانست زنش را طلاق بدهد و نکته مهم تر در این است که زن بعد از طلاق حق ازدواج با مرد دیگری را نداشت و این مسئله ناشی از آن بود که آن مرد نمی توانست شاهدآن باشد که زن سابقش با مرد دیگری همبستر شود. البته این قاعده کلی بود چرا که  زنانی  از خانواده اشراف و یا از قبایل دارای قدرت و صاحب نفوذ بودند که برخی حقوق را قبل از ازدواج برای خود مطرح می کردند و از جمله  آنها حق طلاق بوده است.( واعظی، ش4، 1388،ص 135-159)

آنچه از مطالعه منابع تاريخ جاهلي به دست مي‌آيد عدم منع زن از حضور او در اجتماع است. آنان كم و بيش در عرصه‌هاي اجتماعي حضور داشتند. البته ميزان مشاركت ايشان در اين عرصه‌ها، به شأن و منزلت آنان كه در موقعيت خانوادگي يا ثروت يا امتياز خاص ريشه داشت، وابسته بود؛ هر چه از شأن و رتبه بالاتر و نفوذ بيشتري برخوردار بودند، مشاركت بيشتري داشتند.

مشاركت اجتماعي زن در جاهليت به شكل رويه‌اي عام و فراگير نبود و شايد همة زنان از چنين حقي برخوردار نبودند.همان‌گونه كه محققان اشاره كرده‌اند تلاش براي پيدا كردن مشي و رويه‌ واحد در شئون اجتماعي در دوران جاهلي، سخت و بي‌نتيجه است(جواد علی ، ج5، ص). تعاملات  اجتماعي و آداب و رسوم، شهر، به شهر، بلكه قبيله به قبيله و حتي در يك قبيله واحد، مختلف و متنوع بود. براي نمونه، چگونگي حضور زن در محيط‌هاي اجتماعي از نظر نوع پوشش، متفاوت بود. در قبيله‌اي زن با كمترين لباس نزد مردان حاضر مي‌شد و از آنان پذيرايي مي‌كرد و در قبيلة ديگر زن هنگام خروج از منزل از پوشش كامل استفاده مي‌كرد و تا بازگشت به خانه از آن جدا نمي‌شد(العبوديه، الرق و المرأه، ص250).شواهد متعدد حاكي از اين نكته است كه زنان در جامعه عرب قبل از اسلام براي حضور در اجتماع، از پوشش مناسب و مطلوب برخوردار نبودند. تنوع لباس و زينت زنان ارتباط مستقيم با محيط اجتماعي و طبيعي آنان داشت. به رغم وجود واژه‌ها و اصطلاحات متعدد كه به وجود اصل پوشش و انواع آن دلالت دارد، برخي گفته‌اند: پوشاندن سر و صورت نزد زنان جاهلي، خلاف رويه بود و زنان بدون حجاب در جامعه ظاهر مي‌شدند.  جاحظ مي‌گويد: بين زنان و مردان جاهليت، حجابي نبود و آنان به سهولت با هم معاشرت و گفت‌وگو مي‌كردند و نگاه به همديگر هيچ عار و ننگ نبود.( جاحظ، رسائل، ج2، ص148) .

علاوه بر تمام محرومیت های اقتصادی که برای زن وجود داشت، محرومیت از ارث و مهریه[در منابع تاریخی بر اساس همین نگاه تعبیراتی داریم که نشان دهنده این است که اعراب جاهلی دختر را وسیله افزایش دهند ثروت پدر نشان می دهد به گونه ای که وقتی دختری متولد می شد به پدرش می گفتند«هنیئا لک النافجه»در عوض پدر مهر دختر را به عوض مخارج بزرگ کردن وی جزی از ثروت خود قرار می داد.(ر.ک: فخر رازی، 1420،ج9، ص491)] نیز از دیگر مباحث مهم قابل بررسی در ارتباط با زن در عصر جاهلیت می باشد. گرچه بیشتر منابع تاریخی با توجه به این دیدگاه که در جامعه جاهلی عرب، به علت عدم شرکت زنان و کودکان در صحنه کارزار از حق سهم و ارث بی بهره بودند با این حال در این باره نمی توان با قاطعیت نظر داد چرا که برخی از منابع از جمله جواد علی در کتاب« المفضل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، » می گوید: ارث بردن زن در برخی از مناطق شبه جزیره گزارش شده است.( جواد، 1976، ج5، 563)

بر اساس گزارش های تاریخی، در جامعه عصر جاهلیت، زنان چندان در فعالیت های سیاسی نقشی ندارند با این حال حضور زنان در جنگ ها در پشت صحنه های جنگ و گاهی تشویق مردان جنگی به مبارزه با دشمن بسیار ملموس می باشد که در این باره گزارش های نیز وجود دارد. بعد دیگری از فعالیت ها و حضور زن در عصر جاهلیت را باید در حوزه فرهنگ و علم و دانش دید. داده های تاریخی همچنان بر این نظریه تاکید دارد که کمبود فعالیت های فرهنگی و علم  ودانش همچنان بر عصر جاهلیت سایه افکنده بود و به جز شعر و خطابه که از ویژگی های عصر جاهلیت می باشد، گزارشی از فعالیت زنان در این عرصه وجود ندارد.( بشیر یموت، ص40-46- 57-58).