روستای گردشگری کلپورگان؛ تنها موزه زنده سفالگری در دنیا+تصاویر

به گزارش گروه فضای مجازی به نقل از کجارو،  روستای کلپورگان جایی است که زنان هنرمند بلوچ هنر خود را در آن به نمایش می‌گذراند.
سفال «کلپورگان»، هنر شگرف بانوان بلوچی  ساخت سفال منقوش در جوامع ابتدایی، اجرای تصویری باورها و اندیشه‌های انسان از خود و جهان پیرامون و نیازهای اوست.




روستای کلپورگان

شهرستان سراوان با وسعتی حدود ۲۳هزار و ۸۸۰ کيلومتر مربع با سابقه‌ای تاریخی و تمدنی بسيار کهن، شرقی‌ترین شهرستان سيستان و بلوچستان و در فاصله ۳۴۰ کيلومتری از مرکز استان واقع شده است. سفال کلپورگان یادگاری به جا مانده از هنر سفالگری هزاره‌های قبل از ميلاد است و سفال توليدی در منطقه کلپورگان شهرستان سراوان نشان‌دهنده تداوم حيات شش هزار ساله نوعی سفال پيش از تاریخ است که به نام سفال قرمز منقوش ساخته می‌شود.



«کلپوره» نام گیاهی با مصرف دارویی ویژه منطقه بلوچستان و کلپورگان روستایی است در ۲۵ کیلومتری شهرستان سراوان و در ۳۹۰ کیلومتری جنوب زاهدان. در این روستا نیز مانند دیگر جاها شغل اکثریت مردم کشاورزی است و محصولاتش عبارت است از خرما، مرکبات و سبزی‌ها، اما تنها مشخصه‌ای که کلپورگان را از بقیه مناطق متمایز کرده سفالگری آن است که شیوه ساخت آن با قدمتی بین ۴ تا ۶ هزار سال قبل هنوز دست‌نخورده باقی‌مانده و تنها کارگاهی که هنوز به شیوه بدوی فعال و پا برجا کارش را ادامه می‌دهد، کارگاه سفال کلپورگان است. در طول تاریخ هنر سفالگری متعلق به زنان بوده است، زیرا مردان به شکار یا کشاورزی می‌پرداختند و بنا بر شواهد تاریخی زنان ابداع‌کنندگان هنر سفالگری بوده‌اند.

آنچه سفالگری کلپورگان را از سایر نقاط متمایز کرده ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن شامل موارد زیر است:

۱) تمام امور ظریف توسط زنان انجام می‌گیرد و مردان فقط کارهایی مثل آماده کردن گل پختن سفال و... را انجام می‌دهند؛

۲) برای تهیه سفال از چرخ سفالگری استفاده نمی‌شود و تمام سفالینه‌ها با روش‌های سنتی و بدیع و به کمک دست انجام می‌شود؛

۳) در سفالینه‌ها لعاب به کار نمی‌رود؛

۴) طرح‌ها و نقش‌های آن کاملا هندسی و تداعی‌گر نقش‌های باستانی است؛

 ۵) طر‌ح‌ها و نقش‌های آن معمولا شامل یک دایره توخالی، یک دایره توپر و یک خط است که با هم ترکیب شده‌اند؛

 ۶) ماده تزیینی آن رنگی است از سنگ تیتوک که در آب حل می‌شود.

خاک برای سفال‌سازی از فاصله ۲ تا ۳ کیلومتری کارگاه یعنی معدن خاک رس مشکوتان تامین می‌شود. این خاک در قدیم توسط چهارپایان یا سبدهای مخصوص (کچو) به کارگاه حمل می‌شد، اما امروز با کمک بیل مکانیکی از زمین برداشته و با ماشین به کارگاه حمل می‌شود. مواد موجود در خاک باعث می‌شود این خاک ابتدا به رنگ خاکستری متمایل به سبز روشن دیده شود. پس از خیس شدن به رنگ خاکستری مایل به سبز زیتونی درمی‌آید. برای تزیین و نقاشی از سنگ «تیتوک» استفاده می‌کنند. این سنگ در منطقه تپه آچار در کهوران بخش زابلی یافت می‌شود و رنگ آن معمولا قهوه‌ای یا سیاه است. این سنگ نوعی سنگ منگنز و رنگ حاصل از آن قهوه‌ای است. درصد بالای اکسید آهن و اکسیدهای دیگر و همچنین مقداری ناخالصی‌های دیگر با محتوای بسیار زیاد آن باعث سیاه رنگ شدن به هنگام پخت می‌شود.



هنرمندان کلپورگانی «گل هاجک» را با سنگ مخصوص مدوری می‌کوبند تا خرد و نرم شود و پس از الک کردن خاک را همراه با آب در حوضچه‌ای می‌ریزند و به شیوه‌‌های کاملا سنتی آن را تصفیه می‌کنند، آب گل‌آلود یک تا دو روز در حوضچه می‌ماند و پس از آن آب را تخلیه می‌کنند و گل ته نشین شده را بر می‌دارند و پس از ورز دادن برای ساخت سفال آماده می‌کنند. زنان گل ورز داده‌شده را درون بشقاب مانندی از جنس سفال که کف آن تکه پارچه کتانی قرار داده‌اند، می‌گذارند و با دست، ظرف موردنظر را می‌سازند. انگشت شست پا نقش همان موتور چرخ سفال را برای هنرمندان بازی می‌کند و با چرخاندن ظرف زیرین و کشیدن دیواره ظرف سفالینه تازه دیگری شکل می‌گیرد. شاید یکی از دلایلی که زنان همان روش سنتی خود را نسبت به چرخ سفالگری ترجیح می‌دهند خاک منطقه باشد که به راحتی انعطاف‌پذیر است و به علاوه قدرت چسبندگی زیادی دارد.

تمام تولیدات سفالی پس از ساخت ده روز در معرض تابش آفتاب قرار می‌گیرد تا کاملا خشک شود. قبل از اینکه به کوره برود با رنگ تیتوک رنگ‌آمیزی می‌شود تا ظرف همراه با رنگ در یک زمان پخته شود. «چت محیلوک» و «گل» نام برخی از نقش‌های محلی است. این نقش‌ها اغلب از طرح‌هایی با ریشه‌های طبیعی تشکیل شده و بسیار ساده و تا حدی انتزاعی و نقطه‌نقطه و سنتی هستند. این نقاشی‌ها به وسیله‌ی یک تکه چوب کوچک به اندازه چوب کبریت معمولا از جنس چوب درخت خرما انجام می‌شود. نقش‌های گل، زنجیره، موج، درخت خرما و... نه به صورت مکتوب در جایی نقش بسته‌اند که سفالگران از روی آنها نقاشی کنند و نه از نقش‌های سایر سفال‌ها یا دیگر صنایع‌دستی محلی اقتباس شده‌اند، بلکه تمامی ‌طرح‌ها ناشی تخیل زنان و دختران محلی است که سینه به سینه به ایشان منتقل شده است.


تمام تولیدات سفالی پس از ساخت ده روز در معرض تابش آفتاب قرار می‌گیرد تا کاملا خشک شود. قبل از اینکه به کوره برود با رنگ تیتوک رنگ‌آمیزی می‌شود تا ظرف همراه با رنگ در یک زمان پخته شود. «چت محیلوک» و «گل» نام برخی از نقش‌های محلی است. این نقش‌ها اغلب از طرح‌هایی با ریشه‌های طبیعی تشکیل شده و بسیار ساده و تا حدی انتزاعی و نقطه‌نقطه و سنتی هستند. این نقاشی‌ها به وسیله‌ی یک تکه چوب کوچک به اندازه چوب کبریت معمولا از جنس چوب درخت خرما انجام می‌شود. نقش‌های گل، زنجیره، موج، درخت خرما و... نه به صورت مکتوب در جایی نقش بسته‌اند که سفالگران از روی آنها نقاشی کنند و نه از نقش‌های سایر سفال‌ها یا دیگر صنایع‌دستی محلی اقتباس شده‌اند، بلکه تمامی ‌طرح‌ها ناشی تخیل زنان و دختران محلی است که سینه به سینه به ایشان منتقل شده است.
یک سنگ بزرگ قرمز، سه سنگ کوچک، یک کاسه آب و یک تخته چوب کوچک ابزار کار زنان هنرمند بلوچ است که ده‌ها سال است سعی در حفظ سنت پیشینیان خود دارند تا خاک را به کیمیای تاریخ مبدل کنند. زنان با دستان هنرمند خود گل را به شکل کاسه، کوزه، جام، پارچ و لیوان می‌سازند. زنان سخت‌کوش و هنرمند کلپورگان با وجود تمام سختی‌ها هزاران سال است که شاهکار هنر پارینه‌سنگی را حفظ کرده‌اند.


روش‌های ساخت سفال

تکنیک‌های ساخت سفال این منطقه همان روش‌های چندهزار سال قبل است و همین روش ابتدایی و بسیار ساده است که هنر سفالگری کلپورگان را منحصربه‌فرد جلوه داده است. در منطقه بیشتر دو روش برای ساخت ظروف به کار می‌رود.

الف: روش پینچ (pinch)

برای ساختن سفال با این شیوه از دیسک گردان و سینی به شکل بشقاب استفاده می‌کنند که در اصطلاح محلی به «بونو» مشهور است. به این صورت که ابتدا توده‌ای از گل ورز داده شده را روی «بونو» می‌گذارند که جنسش از سفال است و معمولا روی بونو پارچه‌ای برای نچسبیدن گل قرار داده شده است. حفره‌ای با انگشتان دست در میان آن ایجاد و سپس همراه با چرخش گل بر روی بونو حفره ایجاد شده توسط انگشتان دو دست را به تدریج گشاد می‌کنند. با این عمل دیواره ظرف نازک می‌شود. در حین انجام این عمل از تکه چوبی به طول حداکثر ۲۰ سانتی‌متر استفاده می‌کنند و دیواره ظرف را به جهت‌های مختلف که مناسب کار است هدایت می‌کنند. با این شیوه دیواره‌های ظرف در همه قسمت‌های آن یکسان می‌شود. در اصطلاح محلی به این تکه چوب (گل موش) می‌گویند.

ب: روش لوله‌ای یا فتیله‌ای (کویل)

در این روش ابتدا پارچه‌ای را روی بونو پهن کرده کف ظرف مورد نظر را از گل و روی پارچه قرار می‌دهند و برای ساختن فرم ظرف، گل را به صورت لوله‌های موردنظر درست کرده و پس از این مرحله ظرف‌ها را در معرض آفتاب قرار می‌دهند تا کاملا خشک شوند. این کار شاید چندین روز طول بکشد. پس از خشک شدن سفال آن را با سنگ مخصوصی (سائنوک) مالش و سطح خارجی آن را صیقل می‌دهند و با این عمل سطح سفال خام برای نقاشی آماده می‌شود.

شهرت جهانی سفالینه‌های روستای کلپورگان

این سفالینه‌ها شاهکار اندیشه و هنر زنان سیستان و بلوچستان ایران است که نسل به نسل و سینه به سینه از مادران به دختران بلوچ منتقل شده و گذشت زمان و حوادث تاریخ نه‌ تنها از اصالت آن کم نکرده، بلکه بیش از پیش بر ارزش‌های هنری آن افزوده است. خالقان سفال کلپورگان در طول تاریخ همیشه زنان بوده‌اند. آنها از چرخ برای سفالگری‌ استفاده نمی‌کنند، بلکه سفال را با دست می‌سازند و برای تزئین سطح آن از اشکال خاص هندسی استفاده می‌کنند که قدمتی طولانی دارد. تمام تزئینات سفالینه‌ها نمادهای تجدیدی و ذهنی هستند. این نقوش نسل به نسل به یادگار مانده و حکایت از خواسته‌های روحی هنرمند دارد و گاهی نشانگر اعتقادات و باورهای نشات‌ گرفته از محیط است.