كتاب‌شناسی سید شهیدان اهل قلم / در دنیای آوینی

* گنجینه آسمانی

«گنجینه آسمانی» عنوان مجموعه گفتار متن فیلم های روایت فتح است كه شهید سید مرتضی آوینی در آن سخن گفته و توسط موسسه روایت فتح این گفتار ها پیاده شده و به صورت یك كتاب درآمده است. پخش فیلم های مستند «روایت فتح» از تلویزیون در فروردین سال 1365 آغاز شد و تقریباً بدون وقفه تا پایان جنگ در سال 1367ادامه یافت. در این مدت گروه روایت فتح پنج مجموعه (نزدیك به هفتاد برنامه) تولید كرد. با اتمام جنگ وقفه ای دو سه ساله در كار گروه پیش آمد، اما بار دیگر در اواخر سال 1370، گروه روایت فتح تشكیل شد و شرایط را برای ساختن مجموعه های جدید فراهم كرد. كار تولید و پخش شش برنامه از اولین مجموعه با نام شهری در آسمان پایان یافته بود كه راوی فتح در جست‌وجوی قتلگاه فكه به شهادت رسید. كتاب حاضر گفتار متن همه فیلم های روایت فتح را از اولین برنامه تا شهادت راوی فتح در بر می گیرد. گفتار متن مجموعه مستقل «با من سخن بگو دوكوهه» نیز در انتهای این كتاب گنجانده شده است.

* توسعه و مبانی تمدن غرب

موضوع اصلی این كتاب همان طور كه از عنوان آن بر می آید تحقیق در معنای حقیقی توسعه است كه این امر مبتنی بر مبانی معرفتی و تاریخی تمدن غرب مورد توجه قرار گرفته است. دغدغه مكتبی و اسلامی شهید آوینی و همچنین توجه جدی و فهم متعالی ایشان از آرمان های انقلاب اسلامی در كنار درك عمیق و همه جانبه ایشان از تمدن غربی و اهداف و مقاصد و تاریخ معرفتی آن باعث شده است كه این كتاب مجموعه ای كم نظیر از نظریات بدیع و جالب توجه ایشان و همفكران‌شان را در بر داشته باشد. مهم ترین ویژگی محتوایی مطالب این كتاب آن است كه خواننده با دقت در تعابیر و همراهی با سیر كلی مباحث ارائه شده به نگاهی نو و دیدگاهی جدید نسبت به مسائل پیرامون خود از جمله توسعه و مباحث مختلف غرب شناسی رهنمون می گردد كه در كمتر آثاری این‌چنین جامع و همراه با نگاه مكتبی و اسلامی می توان چنین مطالبی را یافت. این كتاب نوزده فصل دارد و موضوع اصلی آن بررسی مفهوم توسعه مبتنی بر مبانی معرفتی و تاریخی تمدن غرب است. فصل‌های گوناگون این كتاب طی سال های 1364 تا 1366 به صورت سلسله مقالاتی با عنوان «تحقیقی مكتبی در باب توسعه و مبانی تمدن غرب» و به قلم آوینی در ماهنامه جهاد چاپ می‌شد.

* آغازی بر یك پایان

«آغازی بر یك پایان» كتاب ششم از مجموعه آثار شهید مرتضی آوینی است. این كتاب مجموعه ای از مقالات نگارنده است كه بیشتر وجهه نظر اعتقادی و سیاسی او را نشان می دهد و در چهار بخش تنظیم شده است. بخش اول حاوی نوشته هایی در سوگ حضرت امام خمینی (ره) و تبیین جایگاه ایشان در «تاریخ حیات باطنی انسان» است. بخش دوم مقالاتی درباره مبانی حكومت دینی و نظام ولایت فقیه، خصوصاً در تقابل سیاسی غالب در عالم متجدد و غربی را در بر می گیرد. بخش سوم كتاب به فاجعه نسل كشی مسلمانان در بوسنی اختصاص دارد و تشكیل «امت متحد اسلامی» به مثابه راهی برای مواجهه با « سیطره نظم نوین و آمریكایی بر جهان» پیشنهاد شده است و بالاخره در بخش چهارم و پایانی كتاب نگارنده انقلاب اسلامی ایران را دلالتی تأویلی بر سپری شدن عصر تمدن غرب می داند و بشارت می دهد كه تا «آن وضع موعود كه انسان در انتظار اوست فاصله ای چندان باقی نمانده است.                                                    

* آیینه جادو

این كتاب، ثمره تجربه 10 سال مستندسازی آوینی است. اما آنچه این كتاب را از دیگر كتب سینمایی متمایز می سازد، نگاه فلسفی- عرفانی حاكم بر مباحث آن است. نگاهی كه برای طرح آن، تنها داشتن تخصص سینمایی كافی نیست. آینه جادو تنها كتابی است كه در زمان حیات آوینی و با نظارت خود وی منتشر شده است. ماده اولیه مباحث كتاب، جزوه ای دانشگاهی بوده كه برای یك ترم تدریس در مجتمع دانشگاهی هنر، توسط نگارنده فراهم شده بود كه بعدها به صورت كنونی بسط پیدا كرد و در فاصله میان مهرماه 1367 تا اردیبهشت ماه 1369 در فصل‌نامه سینمایی «فارابی» و ماهنامه «سوره» منتشر شد.

جلد اول: مقالات سینمایی

جلد اول این  مجموعه مقالات نویسنده طی سالهای 67 تا 69 را در بر می گیرد. تجربیات نویسنده در زمینه نویسندگی، كارگردانی و به خصوص مونتاژ بوده است و خودش می گوید كه كلمه به كلمه این حرف‌ها را در پای میز «موویلا» تجربه كرده است.  البته برای نگاشتن مقالاتی این‌چنین، فقط تجربه سینمایی نمی‌تواند كافی باشد. نگاه كتاب را از آن لحاظ كه دارای هویتی فلسفی و مذهبی نیز هست می‌توان بدیع و بی سابقه دانست. عناوین بعضی از بخش های كتاب عبارت اند از: جذابیت در سینما؛ مونتاژ به مثابه معماری سینما؛ آینه جادو؛ قاب تصویر و زبان سینما؛ جادوی پنهان و خلسه نارسیسی؛ زبان، تلویزیون و سینما، و اوقات فراغت؛ درباره ارتباطات؛ رمان، سینما و تلویزیون؛ تاملاتی در ماهیت سینما.

جلد دوم: نقدهای سینمایی

جلد دوم از مجموعه سه جلدی «آینه جادو» نقدهای سینمایی شهید سید مرتضی آوینی را طی سال‌های 71-1368 در بر می گیرد. بخش عمده مقالات این كتاب به نقد و بررسی فیلم های ایرانی در طول پنج دوره جشنواره فیلم فجر71-67 (جشنواره های هفتم تا یازدهم) و ارزیابی سیاست‌گذاری سینمای ایران در این سال ها اختصاص یافته. نویسنده در چند مورد به آثار سینماگران خارجی كه در جشنواره فجر به نمایش درآمده و یا در ایران اكران عمومی گرفته اند، نیز پرداخته است. عناوین بعضی از بخش ها عبارت اند از: فرزندان انقلاب در برابر عرصه های تجربه نشده سینما؛ چرا جهان سومی ها «هامون» می سازند؟؛ ایمان یا نیهیلیسم هامونی؟؛ مضمون عشق در جشنواره نهم؛ سینمای ایران در (دهمین) جشنواره فجر؛ نامه ای به دوست زمان جنگ؛ هبوط به روایت آقای ویم وندرس؛ رقصنده با سرخپوستان؛ عالم هیچكاك.

جلد سوم: گفت و گوها، سخنرانی ها و مقالات سینمایی

جلد سوم كتاب «آینه جادو» در سه بخش تنظیم شده است. در بخش اول به مسائلی با محوریت ماهیت سینما پرداخته شده است. بخش دوم كتاب حاوی دو مقاله و یك گفت و گو درباره فیلم‌سازی مستند است كه اشاره ای به تجارب نگارنده در طول سال های فیلم سازی مستندش دارد. بخش سوم مطالب اگرچه پیوند موضوعی خاصی با یكدیگر ندارند، اما هر یك نكات تازه و قابل تاملی را درباره  سینما مطرح كرده اند.

* انفطار صورت

«انفطار صورت» اثری است متفاوت از سید مرتضی آوینی كه به بررسی جایگاه گرافیك و نقاشی در تحولات تاریخی دوران انقلاب اسلامی می پردازد. كتاب از فهرست، نمایه و هفت مقاله تشكیل شده است و ناشر در ابتدای آن می گوید: «انفطار صورت» آخرین كتاب از مجموعه دوازده جلدی آثار شهید آوینی است كه نشر ساقی برای اولین بار منتشر می كند. این كتاب مقالات نگارنده را درباره هنر گرافیك و نقاشی در بر می گیرد. مقالاتی كه غالبا در طول سال های 1368 تا 1371 در مجله «سوره» نگاشته شده است. آوینی در این مجموعه مقالات نسبت بین انقلاب اسلامی و گرافیك و نقاشی را واكاویده است. او در این اثر به صراحت و تفصیل درباره تأثیر شگرف انقلاب اسلامی بر گرافیست های ایرانی سخن گفته است.» عنوان مقالات چاپ شده در كتاب «گرافیك و تحولات تاریخی»، «گرافیك و انقلاب اسلامی»، «زبان گرافیك و سمبل هایش»، «جنگ در آینه مصفای نقاشی متعهد»، «انفطار صورت»، «نقاشی برای نقاشی» و «یادداشت های ناتمام» است. «یادداشت های ناتمام» به صورت كپی از دست نوشته های شهید آوینی چاپ شده است.                                             

* امام (ره) و حیات باطنی انسان

كتاب حاضر، مجموعه ای است از آثار منثور و منظوم شهید مرتضی آوینی در ستایش مقام معنوی و جایگاه عرفانی و نقش تاریخی امام خمینی(ره) .در این مجموعه آمده است :دهه شصت و امام خمینی(ره)، امام و حیات باطنی انسان، هنر، تاریخ و میثاق ولایت، فراق یار نه آن می كند كه بتوان گفت، داغ بی تسلی، انتظار(شعر)، ای عزت ممثل(شعر)، آن سان كه تو رفتی(شعر)، فار التنور...(شعر)، مبشر صبح(در مدح مقام معظم رهبری، آیت الله خامنه ای) .كتاب با تصاویری از امام خمینی(ره) و مراسم عزاداری و تشیع پیكر ایشان همراه است.

* حلزون های خانه به دوش

كتاب «حلزون های خانه به دوش» دومین اثر از مجموعه آثار شهید آوینی است كه طی سال های 69ـ 1368در ماهنامه سوره منتشر شده است. مضامین مشترك این مقالات عبارت است از: معارضه جریان روشنفكری و به اصطلاح «دگراندیش» با انقلاب اسلامی، درحوزه فرهنگ، هنر و مطبوعات. مجموعه یاد شده قرار بود با عنوان «انقلاب اسلامی و اتوپیای غرب زدگان» انتشار یابد. لحن شهید آوینی در مقالات كتاب حلزون های خانه به دوش كمی متفاوت است و كلمات و عبارات هم پیچدگی برخی كتاب‌ها را ندارد. همین امر هم موجب شده است تا این كتاب یكی از پر مخاطب ترین آثار این شهید باشد كه البته در این امر نباید موضوع كتاب را نیز كم اثر دانست. نویسنده در این كتاب به جنگی تمام عیار با روشنفكران وادی فرهنگ و هنر برخاسته و با مقالات و یا جوابیه هایی كه به برخی نوشته های آن‌ها داده این قشر را رسوا كرده است. شهید آوینی خودش می گوید: «من با زندگی به سبك و سیاق متظاهران و روشنفكران آشنا نیستم؟! خیر من از یك راه طی شده با شما حرف می زنم. من سال های سال در یكی از دانشكده های هنری درس خوانده ام، به شب های شعر و گالری های نقاشی رفته ام، موسیقی كلاسیك گوش داده ام. ساعت ها از وقتم را به مباحث بیهوده درباره چیزهایی كه نمی دانستم گذرانده ام. من هم سال ها با جلوه فروشی و تظاهر به دانایی زیسته ام. ریش پروفسوری و سبیل نیچه ای گذاشته ام». پس عجیب نیست كسی كه با ادا و اطوارهای روشنفكری آشناست و چم و خم رفتارهایشان را می شناسد بتواند نقدی جانانه بر آنان داشته باشد. نقدهای شهید آوینی در این كتاب به شدت خواندنی است؛ چرا كه هنوز هم با همین مطالب می توان جواب روشنفكرها را داد و به ریش نداشته شان خندید!

* رستاخیز جان

از مجموعه آثار منتشر شده از آوینی، «رستاخیز جان» هفتمین است. كتاب، همچون بیشتر كتب شهید، مجموعه ای است از مقالاتِ گردآوری شده؛ البته با موضوعات هنر، ادبیات و فرهنگ. مقالات كتاب در چهار بخش دسته بندی شده است. سه مقاله اول بخش نخست، در نسبت ادبیات با حقایق و وقایع بیرونی و وابستگی و تعهد به آن هاست (تعهد بدون هرگونه بار ارزشی). در مقاله بعدی، آوینی مطالبی را درباره تاجیكستان (كه آن روزها تازه از قید حكومت كمونیستی رها شده بود)، تمدن ایران، نوروز و برخی آداب و سنن ایران نگاشته است. و آخرین مقاله این بخش پاسخی است به ژاژخایی شخصی درباره خط فارسی. در بخش دوم، سه مقاله با موضوع فرهنگ و هویت گرد آمده كه به جز مقالۀ آخری، نگاه تئوریك غالب است. این سه مقاله به نوعی تضادهای مبتلابه مباحث فرهنگی (چه در سطح نظری و چه در سطح مصداقی) را به طرح و بحث می گذارد. و اما بخش سوم. سه گانه ای زیبا درباره ویدئو و ماهواره است. مطلب اول گفت‌وگویی است نسبتاً مفصل با نشریه فارابی با عنوان «ویدئو در برابر رستاخیز تاریخی انسان» و مطالب بعدی مقالاتی است درباره ویدئو و ماهواره. به نظر می رسد خلاصه كلام سید مرتضی در این مطالب دو چیز است: 1ـ بی خاصیتی و بی اثری روش های سلبی و منع محور در مبارزه با تهاجم فرهنگی و دفاع از فرهنگ و ارزش های داخلی. 2ـ توان بالقوه فرهنگ ایرانی اسلامی در دفاع از خود و مواجهه با تهاجم بیگانه، ضرورت فعال بودن به جای انفعال و استفاده از ظرفیت های داخلی. البته در گفت‌وگوی ذكر شده، شهید مباحث نظری جالبی را درباب فرهنگ، تفریح، اوقات فراغت و تفاوت ماهوی تلویزیون، سینما و ویدئو طرح می كند. آن موقع (یكی دوسال اول دهه 70 شمسی) زمانی است كه تازه ویدئو قانونی اعلام شده است و مباحثی همچون تهاجم فرهنگی تازه مطرح شده است. به گمان من این سه گانه جزو كاربردی ترین و ملموس ترین مباحث طرح شده در بین آثار آوینی است كه خواندن آن نه تنها مفید، بلكه برای مدعیان «كار فرهنگی در سپهر فكری انقلاب اسلامی» از ضروریات ابتدایی است. گرچه مهم ترین مصداق ذكر شده (ویدئو) الآن چندان موضوعیتی ندارد، اما ریشه بحث و نوع نگاه آوینی به موضوع بسیار ویژه و دقیق است. در همین گفت‌وگوست كه آوینی از كامپیوتر با عنوان «بت بزرگ» یاد می كند و آن را خطرناك‌تر از ویدئو برمی‌شمرد؛ البته نه از باب اخلاق ظاهری، كه از باب حقیقت دین. و باز البته توصیه اش تسخیر این مظاهر تمدن تكنولوژیك است. در بخش چهارم، مقاله ای با موضوع خطر مرگ تئاتر و انفصال آن از مردم آمده است و سپس مقاله ای از اولین شماره نشریه سوره در سال 1368، در تبیین پیام امام خمینی ـ قدّس سرّه ـ به هنرمندان ذكر شده است.                                   

* فردایی دیگر

این كتاب مجموعه چند مقاله است كه نویسنده پیش از سفر آسمانی اش از میان آثار قلمی خود برگزیده و برای چاپ به انتشارات برگ سپرده بود. این كتاب برای اولین بار در سال ۱۳۷۳ به چاپ رسید و در سال های بعد نیز برای دومین و سومین بار تجدید چاپ شد. نشر ساقی چهارمین چاپ آن را در ادامه انتشار مجموعه آثار سیدمرتضی آوینی به انجام رسانده است. این مقالات از آن حیث كه نویسنده، خود، گلچین شان كرده حایز اهمیت اند. از لحاظ موضوعی نیز گرچه مقالات به ظاهر پراكنده می نمایند اما می توان آن ها را در دو بخش دسته بندی كرد. بخش نخست، مجموعه سه مقاله است كه به فهم و تفسیر عالم غربی در وجوه گوناگون آن پرداخته و بخش دوم، از چهار مقاله با موضوع شعر تشكیل شده است و در آن، عالم اشراقی و دینی كه در این عرصه از ادبیات جلوه گر است، تبیین شده است و به خصوص بخش عمده آن به تأویل و تفسیر اشعار عرفانی امام خمینی (ره) تعلق دارد. مقالات بخش نخست كتاب عبارت اند از: راز سرزمین آفتاب. فردایی دیگر / درباره ۱۹۸۴ و دنیای متهور نو.آخرین دوران رنج / یادداشتی بر كتاب عبور از خط. اما بخش دوم مجموعه چند مقاله است درباره شعر كه عبارت اند از: راز و رمز. غزال غزل. یاد بهشت و نوحه انسان در فراق. ختم ساغر.