قرآن ریشه اصلی تاریخ صحیح است/سنت الهی قابل تغییر نیست
: هدف از تاریخ باید کسب عبرت و تجربه و نیز فهم وضعیت کنونی جهت گرفتن تصمیم درست در حال و آینده باشد.
به گزارش /مینا شیرخان: موسسه تاریخ تطبیقی تحت اشراف حجتالاسلام والمسلمین استاد مهدی طائب تاسیس شده است. هدف این موسسه از نقل تاریخ، کسب عبرت و تجربه و نیز فهم وضعیت کنونی جهت گرفتن تصمیم درست در حال و آینده است.
ارائه دیدگاه موسسه از تعریف تاریخ
در نشست خبری موسسه تاریخ تطبیقی که در مکان آن موسسه برگزار شد، حجتالاسلام والمسلمین وحید واحدجوان، مدیر عامل این موسسه در ابتدا به مرور تعاریف تاریخ پرداخت و اظهار داشت: برخی گفتهاند تاریخ، آشکار کردن احوال انبیا، امامان، فرمانروایان، وزرا، خلفا، حوادث بزرگ مانند جنگها و صلحها بر حسب زمان است.
وی ادامه داد: برخی از محققان تعریف اصطلاحی تاریخ را در دو حوزه «علم حوادث گذشته بشری» و «علم قوانین این حوادث» خلاصه کردهاند. اما آن تعریفی که مد نظر ماست، متفاوت است. به نظر ما تاریخ، علم به وقایع درس آموز و عبرت انگیز گذشته و قوانین و سنن الهی حاکم بر آن وقایع است تا از آن وقایع، درس و عبرت بگیریم و وضعیت موجود و آینده خود را در جهت مطلوب تغییر دهیم.
نظر امام خمینی (ره) درباره علم تاریخ
مدیرعامل موسسه تاریخ تطبیقی افزود: این تعریف، تعریفی کلی از تاریخ است که نگاه موسسه را نشان میدهد. اگر تاریخ را چنین معنا کنیم، به نکته جالبی میرسیم. در روایت معروفی داریم که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: « إِنَّمَا الْعِلْمُ ثَلَاثَةٌ آیَةٌ مُحْکَمَةٌ أَوْ فَرِیضَةٌ عَادِلَةٌ أَوْ سُنَّةٌ قَائِمَةٌ وَ مَا خَلَاهُنَّ هُوَ فَضْل». بر اساس این روایت و تعریفی که مد نظر ماست، علم تاریخ در قسم «آیه محکمه» ای خواهد بود که روایت نبوی فرموده است.
وی گفت: هم چنین به جمله جالبی از حضرت امام خمینی (ره)، برخوردم که ایشان نیز تصریح کردند اگر تاریخ را از این منظر نگاه کنیم، «آیه محکمه» است. حضرت امام (ره) میفرماید: بدان که بسیاری از علوم است که بر تقدیری داخل یکی از اقسام ثلاثه است که رسول اکرم صلی الله علیه و آله ذکر فرمودهاند ..... مثل علم تاریخ و امثال آن در صورتی که با نظر عبرت به آنها مراجعه کنیم. پس آنها داخل شوند در آیه محکمه که به واسطه آنها علم به الله یا علم به معاد حاصل یا تقویت شود. (چهل حدیث ص 396)
منظور از تاریخ تطبیقی چیست؟
حجتالاسلام واحدجوان سپس به معنای تاریخ تطبیقی پرداخت و اظهار کرد: تاریخ تطبیقی دارای دو محور است. محور اول، مربوط به نگاه به تاریخ انبیا به ویژه تاریخ پیامبراعظم (ص) و امامان معصوم (ع)، از جهت علل وقایع، درسها و عبرتها و تنظیم افکار و اعمال فردی و اجتماعی حال و آینده خود بر اساس قوانین و سنن الهی که در وقایع کشف شده، است.
وی در ادامه گفت: یعنی زمانیکه یک واقعه تاریخی در مورد یک پیامبر یا امام معصوم (ع) و یا عصر آنها نقل میشود، علت وقوع آن واقعه در تاریخ تطبیقی بررسی میشود. عبرتهایی را که ما از آن واقعه میگیریم را بررسی میکند.
تفاوت درس و عبرت
این استاد دانشگاه ذیل همین بحث به تبیین دو واژه درس و عبرت پرداخت و گفت: درس با عبرت متفاوت است. «درس» در امور مثبت و «عبرت» بیشتر در امور منفی به کار برده میشود. برای مثال، درسهای عاشورا، آن مطالبی است که از آنها استفاده میکنیم و به کار میگیریم. ولی عبرتهای عاشورا، یعنی مسائلی درباره عاشورا مطرح است که نباید میشد. عللی که در آن زمان اتفاق افتاد که نباید میافتاد و الآن نباید تکرار شود و ما باید عبرت بگیریم.
تبیین نقش یهود در تاریخ انبیا و اسلام تا زمان کنونی
وی افزود: قرآن وقتی قصهای را بیان میفرماید، سنت الهی را نیز توضیح میدهد و میفرماید اگر این اتفاق افتاد، خدا چنین میکند. این سنت همیشگی است و قابل تغییر و تبدیل هم نیست. حالا وقتی زمان یک پیغمبری اتفاقی افتاده است، ما آن سنت را کشف میکنیم و با زمان خود تطبیق میدهیم که اگر آن اتفاق اینجا هم به وقوع بپیوندد، سنت الهی دامن ما را خواهد گرفت. ما نیز گرفتار مشکلاتی که فلان قوم در تاریخ شدهاند، خواهیم شد.
نقش یهود در تاریخ
مدیرعامل موسسه تاریخ تطبیقی با اشاره به اینکه محور دوم در تاریخ تطبیقی، تبیین نقش یهود در تاریخ انبیا و اسلام تا زمان کنونی است، تاکید کرد: این مسئله بسیار برجسته و قابل توجه است. بنابراین این محور را از دو منظر به بحث میگذاریم: الف: تاریخ سازی یهود، مثل جعل روایات برای انبیاء گذشته. یهود تاریخ سازی کرده، روایت و تاریخ جعل کرده و تاریخ انبیاء را تغییر داده است. ب: مدیریت جریانها و وقایع تاریخی توسط یهود. مثل نفوذ در دستگاه خلفای اموی و تغییر جهت در حکومت و دنیای مسلمین.
دو نقش یهود در تاریخ چیست؟
وی بیان داشت: پس یهود دو نقش عمده در تاریخ دارد. هم در گذشته در مستندات جعل کرده و هم اینکه خودش وارد جریان شده است. در دوران معاصر نیز همین طور است. برای مثال نقش یهود در ایجاد و روند و تغییر جریان مشروطیت در محور دوم تاریخ تطبیقی میگنجد و بررسی میشود.
چرا تاریخ می خوانیم؟
مدیر عامل موسسه تاریخ تطبیقی اضافه کرد: پس تاریخ را به دو دلیل در موسسه بررسی میکنیم: 1. عبرت گیری و درس، 2. فهم وضعیت موجود در جهت تغییر به وضعیت مطلوب.
ریشه واژه هیستوری
این استاد دانشگاه در ادامه با بیان اینکه تاریخ را مطالعه میکنیم تا عبرت بگیریم، گفت: صرف نقل کردن وقایع، بدون عبرت گیری و درس آموزی فایدهای برای ما ندارد و در آثار حکمای باستان قبل از میلاد مسیح این مسئله را میبینیم.
وی ادامه داد: با رشد و توسعه فعالیتهای فکری و سیاسی دولت شهرهای قرون شش و پنج پیش از میلاد، واژه «ایستوریا» به معنای جستجوی هر آنچه دانستنش ارزش داشته باشد جایگاه ویژهای یافت. حتی واژه history که در انگلیسی به تاریخ گفته میشود ریشه در این معنا دارد و به تدریج کلمه history به معنای تاریخ از این واژه برگرفته شد.
واحدجوان خاطرنشان کرد: پس اگر به ریشه این کلمه در یونان باستان توجه کنیم، چیزی است که ارزش داشته باشد و دانستنش مفید باشد. وقتی قرآن داستانهایی را نقل میکند، همه را نمیگوید بلکه قسمتهایی را بیان میکند که برای ما درس و عبرت است. رویکرد ما در موسسه تاریخ تطبیقی نیز چنین است.
سوره مائده و موضوع یهود در اسلام
حجتالاسلام والمسلمین واحدجوان در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به نگاه ویژه موسسه به مسئله یهود، تاکید کرد: به دو آیه در سوره مائده اشاره میکنم. سوره مائده، صد و سیزدهمین سوره نازل شده قرآن کریم است و قبل از سوره برائت که آخرین سوره نازل شده بر پیامبر (ص) است، نازل شده است. پس به عنوان آخرین سورههایی که نازل شده، حاوی مطالب مهمی است.
وی افزود: آیات غدیر خم نیز در سوره مائده است. این دو آیه که اشاره میکنم نیز در سوره مائده قرار دارد. قرآن درباره یهود تاکیدات خاصی دارد و باید به آنها توجه کنیم. قرآن میخواهد روند مسلمانان را تا قیامت توضیح دهد، چون این سوره در اواخر عمر پیامبر (ص) نازل میشود و پیامبر (ص) بعد از مدت کوتاهی از دنیا میرود.
این استاد دانشگاه اظهار داشت: در آیه 51 مائده میفرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَ النَّصارى أَوْلِیاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ». یهود و نصاری را ولی خود قرار ندهید. در ترجمهها به دوست معنا کردهاند درحالیکه «ولی» در اینجا همان معنای ولی در غدیر خم است.
وی گفت: «ولی» یعنی حاکم و سرپرست و اینکه نباید امور خود را به یهود و نصاری واگذار کنید. و البته اگر در این آیه ولی را دوست معنا کنیم معنای حاکم و سرپرست اولویت بیشتری میگیرد. یعنی وقتی قرآن میفرماید اینها را دوست خود نگیر؛ یعنی به طریق اولی، حاکم نگیر، به طریق اولی اینها را به عنوان قانون گذار خود انتخاب نکن.
مدیرعامل موسسه تاریخ تطبیقی با بیان این مطلب که اگر تاریخ را بررسی کنیم میبینیم از آغاز اسلام تاکنون چقدر مسلمانان، یهود و نصاری را ولی خود کرده اند، اشاره داشت: موسسه تاریخ اینها را بررسی میکند که مثلا چرا فلان حکومت اموی یا عباسی، یهود و یا تفکرات یهود را حاکم بر خود کرد. در ادامه آیه میفرماید هرکس یهود و نصاری را ولی خود کند، از آنهاست و دیگر خودش را مسلمان حساب نکند.
وی افزود: آیه بعدی که آیه کلیدی است، آیه 82 مائده است: «لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَداوَةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الْیَهُودَ وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا» یهود و مشرکان را سرسختترین دشمنان مؤمنان خواهی یافت. باید از این آیات درس گرفت و بررسی کرد که سرسختی یهود در کجا بوده و باید این دشمنیها را پیدا کرده، معرفی کنیم و درس بگیریم. باید عبرت بگیریم و سنتها را بفهمیم و برای حال و آینده خود به کار بندیم. این از عملکردهای موسسه تاریخ تطبیقی است.
انقلاب اسلامی مصداق حکومت مقتدرانه
مدیر عامل مؤسسه تاریخ تطبیقی با تاکید بر این آیه گفت: خدا در قرآن تأکید میکند که یهود و نصاری را اولیاء خود قرار ندهید و حالا از جامعه مسلمانان و اعراب کشورهای اسلامی سوال دارم. شما که مدعی هستید به قرآن عمل میکنید و قرآن کتاب اصلی شماست، به این آیه عمل میکنید؟ سران عربستان! به این آیه عمل میکنید؟ واقعا یهود و نصاری را به عنوان ولی خود انتخاب نکردید؟ چند کشور اسلامی به این آیه عمل کردهاند؟
وی یادآور شد: در دنیای کنونی، مسلمانان از هر جهت (روش زندگى، تعلیم و تربیت، برنامههاى خانوادگى، افکار و اعتقادات و أعمال) از غیر مسلمانان تقلید میکنند و از یهود و نصاری متأثرند. این آیه میخواهد بگوید رشد کنید و علمتان را بالا ببرید، سبک زندگیتان را ارتقاء دهید و حکومت را به قدری مقتدرانه اداره کنید تا یهود و نصاری ولی شما نشود. انقلاب اسلامی ایران مصداق این آیه است. امام (ره) کاری کرد که یهود و نصاری ولی ما نشود.
تفاوت یهود صهیونیست با اهل کتاب/ ویژگی یهود صهیونیستی
حجت الاسلام واحدجوان در ادامه خاطرنشان کرد: یهود صهیونیستی با اهل کتابی که در قرآن بیان شده فرق دارد. قرآن از یهود، مثبت نگفته است اما گاهی از اهل کتابی که پیرو موسی و عیسی علیهماالسلام بودند، به نیکی یاد کرده است. یهود ویژگیهایی دارد که هر کسی در هرجای دنیا این ویژگیها را داشته باشد، مخاطب ماست.
وی توضیح داد: یهود صهیونسیت در درجه اول، خودش را نژاد برتر میداند و می گوید من نژاد درجه 1 انسانیت هستم و هرکس از غیر یهود به من خدمت کند، درجه 2 است و هرکس مرا نژاد اول نداند و در خدمت من نباشد درجه 3 است. در مرحله بعد، مدعی است که باید کل دنیا را بگیرد.
وی تاکید کرد: هرکس این طرز تفکر را داشته باشد که هر کس در خدمت من نباشد باید از بین برود چه خود قبول کند و چه خود قبول نکند صیهونیست است و مراد ما از یهودی که با آن مخالفیم همین است.
تاریخ شناسی به دو صورت مقطعی و زنجیرهای (تفصیلی)
در این نشست خبری، حجتالاسلام والمسلمین روح الله رهبری به عنوان رئیس هیئت مدیره موسسه تاریخ تطبیقی، ضمن معرفی موسسه با بیان اینکه پژوهش، مطالعه و ریشه یابی در مسائل تاریخی هدف این مؤسسه است، اظهار داشت: ریشه پژوهش و سیر علمی موسسه، مربوط به مطالعاتی است که حضرت حجتالاسلام والمسلمین استاد مهدی طائب دارند و پشتیبانی مطالعاتی و علمی مؤسسه تاریخ تطبیقی، مطالعات علمی ایشان است.
وی افزود: حضرت حجتالاسلام والمسلمین طائب مطالعات چندین ساله در زمینه یهود شناسی دارند و تاریخ را از این منظر به تفصیل بررسی کرده اند. در واقع دوستان ما در موسسه جهت تکمیل و سند یابی این ایدهها و مطالعات و این تفکر تاریخی فعالیت میکنند.
رئیس هیأت مدیره مؤسسه تاریخ تطبیقی با بیان اینکه مطالعه تاریخ به دو نوع مقطعی و زنجیرهای تقسیم میشود، بیان داشت: همانطور که میدانید مطالعه تاریخ به دو صورت انجام میشود. مطالعات مقطعی تنها برای یک دوره خاص است. در مطالعات مقطعی هر یک از حوادث تاریخ را به طور مستقل مورد بررسی قرار میدهیم.
وی تصریح کرد: مطالعه دیگر، زنجیرهای است که در آن، حوادث تاریخی با یکدیگر ارتباط داشته و هر حادثه تاریخی علتی برای دیگر علتهاست، از اینرو فرد تمام علتها را باید مورد بررسی قرار دهد.
مطالعه تفصیلی برای شناخت جریان یهود
حجتالاسلام رهبری با اشاره به اینکه شناخت جریان یهود نیاز به مطالعه تفصیلی تاریخ دارد، اظهار داشت: حجتالاسلام والمسلمین طائب این کار را در یک بحث زنجیرهای مورد بررسی قرار داده است. چگونگی تاثیری که تاریخ از یهود گرفته به تفصیل مورد بررسی قرار میگیرد.
وی در ادامه افزود: اصل تأثیر یهود پس از زمان حضرت موسی(ع) نمایان میشود. زوالی که یهود پس از تولد حضرت مسیح (ع) برای خود احساس کرد، موجب شد تا تصمیمات مهمی را بگیرد تا خودش را در دنیا حفظ کرده و با وعدههایی که بین خود داشتند، بیابند چطور دنیا را به دست بگیرند و نقش اصلی را در دنیا اعمال کنند. حضرت حجتالاسلام والمسلمین طائب از نخستین افرادی است که این بحث تاریخی را با نگاه نو مورد بررسی قرار داده است.
رئیس هیأت مدیره مؤسسه تاریخ تطبیقی با بیان اینکه حجتالاسلام والمسلمین طائب از ابتدا که بحث تاریخ را به صورت گسترده شروع کردند، به بحث تاریخ انبیاء پرداختند، گفت: این بحث مورد توجه ایشان بود چون ما معتقدیم که تاریخ را باید از افراد راستگو، ضابط، اهل فهم و تاریخ نگاران حاضر در واقعه گرفت، وقتی این شرایط در کنار هم قرار میگیرد سوالی ایجاد می شود که چه فردی این ویژگیها را برای نقل تاریخ دارد؟
قرآن ریشه اصلی تاریخ صحیح است
وی ادامه داد: البته در تاریخ انبیا تنها به وحی استدلال میکنیم و قرآن ریشه تمام اعتقادات تاریخی ما در این زمینه است. مثلا آغاز تاریخ به تولد و آغاز زندگی آدم و حوا بر میگردد. کدام مورخی هست که بتواند آن واقعه را برای ما نقل کند و بگوید حضرت آدم به چه صورت تولد یافت و رشد کرد و اولادش به چه صورتی بر روی کره زمین پدید آمدند؟
حجتالاسلام رهبری با تاکید بر این مطلب که هیچ کس قدرت چنین نقلی را ندارد افزود: تنها چیزی که ما به آن استناد میکنیم و تاریخ را از آن بیرون میآوریم، وحی خداوند متعال است. خداوند متعال تنها حاضر در قضیه بوده و برای ما به شکل مفصل واقعه را نقل کرده و ما به قول خداوند متعال استناد میکنیم. پس از آن انبیاء و ائمه معصومین (ع) که به نوعی متصل به وحی بودند میتوانند تاریخ را نقل کنند.
کتاب تبار انحراف، پرفروشترین کتاب تاریخی در جریان شناسی نقش یهود در تاریخ
رئیس هیأت مدیره مؤسسه تاریخ تطبیقی بیان داشت: پس از تاریخ انبیاء، تاریخ اسلام را داریم و اینکه بعثت پیامبر به چه صورتی بوده و پس از ایشان به چه صورتی خلافت در اسلام اتفاق افتاده و بخش سوم نیز به دوران خلفا میپردازد.
وی گفت: این موضوعاتی است که حضرت حجتالاسلام والمسلمین طائب در یک برههای تدریس کردند که همان تاریخ انبیاء است و در کتاب «تبار انحراف» تألیف استاد طائب به چاپ رسیده که از پرفروشترین کتابهای تاریخی در داخل و خارج کشور بوده است.
حجتالاسلام والمسلمین رهبری با بیان اینکه این کتاب از دوره حضرت آدم شروع میشود، افزود: این کتاب سپس به دوره بنی اسرائیل میرسد که یهود به چه صورت شکل گرفت و به چه صورت ادامه فعالیت داشت تا به زمان تاریخ اسلام میرسد. این کتاب که در سایت موسسه نیز موجود است روزانه چندین بار توسط علاقمندان دانلود میشود که بنده خواندن آن را توصیه میکنم.
وی اشاره کرد: تقدیرات بسیاری توسط اساتید اروپایی و آمریکایی و هم چنین بزرگانی در داخل کشور داشتیم که این کتاب را مطالعه کردند. همچنین دوره تاریخ اسلام نیز در کتاب دیگری، به نام «مهار انحراف» چاپ شده ولی به سبب مسائلی منتشر نشده است.
رئیس هیأت مدیره مؤسسه تاریخ تطبیقی با اشاره به این مطلب که قسمت سوم مطالعه تاریخی، دوره پس از دوران خلفاست، افزود: این دوره بسیار مهم است و به صورت ویژه به نقش یهود در دوران خلافت بنی امیه و بنی عباس میپردازد. این مباحث درسهای استاد طائب است که در مدرسه فیضیه ارائه میشود و با استقبال خیل کثیری از طلاب روبه رو شده است. این مباحث برای اولین بار مطرح میشود و بیان می کند تاریخ از بدو ایجاد یهود شاهد چه مسائلی بوده و یهود تا به امروز باعث ایجاد چه اتفاقاتی شده است.
حجتالاسلام والمسلمین رهبری گفت: مأموریت بررسی و کمک علمی در ابتدای امر برای بررسی این حوادث و حضور یهود و نقش آن در تاریخ بر عهده مؤسسه تاریخ تطبیقی است. سپس آماده کردن و ویرایش درسها و گفتهها برای چاپ در قالب کتاب، جزوه، درسنامه و یا صوت بر روی سایت موسسه بر عهده مؤسسه تاریخ تطبیقی است.
وی در پایان سخنانش عنوان کرد: اکنون یهود و صهیونیست خطرناکترین دشمن مسلمانان هستند، تروریستهایی همانند داعش و القاعده نیز با عقبه یهود و صهیونیست به جنایات میپردازند.
قرآن، انبیای گذشته را زنده کرد
در ادامه این نشست خبری، حجت الاسلام وحید واحدجوان، مدیر عامل موسسه تاریخ تطبیقی، خاطرنشان کرد: نکتهای که جناب آقای رهبری در صحبتهایشان به آن اشاره کردند، نکته خیلی خوبی است. اینکه در معتبر بودن تاریخ، استناد به قرآن اهمیت خاصی دارد مسئله مهمی است.
وی گفت: در تایید صحبتهای ایشان اضافه کنم که مثلا در مورد تولد حضرت آدم اگر قرآن مطلبی نفرماید و یا از معصوم (ع) نگیریم، کسی آن روز نبوده که برای ما نقل کند. در حال حاضر برخی از کسانی که در علم تاریخ ادیان کار می کنند، صراحت دارند که انبیاء گذشته به لحاظ تاریخ مستقل قابل اثبات نیستند.
این استاد دانشگاه تاکید کرد: حتی بعضی از مسیحیان در وجود حضرت عیسی (ع) شک دارند و می گویند عیسی (ع) یک وجود نمادین است چه رسد به حضرت موسی و ابراهیم و .... علیهمالسلام. اما قرآن کریم، واقعا انبیای گذشته را نیز زنده کرد. اگر ما متن قرآن را کنار بگذاریم، برخی در وجود انبیای گذشته شک میکنند و میگویند سند تاریخی برای اثبات آنها وجود ندارد.
عملکرد بخشهای مختلف مؤسسه تاریخ تطبیقی
حجتالاسلام والمسلمین واحدجوان در ادامه به عملکرد بخشهای مختلف مؤسسه تاریخ تطبیقی اشاره کرد و بیان داشت: بخش آموزشی، کارهای آموزشی همانند برگزاری کلاسهای عمومی و ویژه را برای تربیت پژوهشگر انجام میدهد. مهمترین کلاس نیز تاریخ تطبیقی استاد طائب است که سه شنبهها بعد از نماز مغرب و عشاء در فیضیه برگزار میشود و متن، صوت و فیلم آن در سایت قرار میگیرد.
وی خاطرنشان کرد: کلاسهای پژوهشی برای تربیت پژوهشگران خواهیم داشت تا به عنوان محقق در موسسه به کار گرفته شوند. ساخت کلیپ برای شبکه اجتماعی و فضای مجازی از جمله عملکردهای مؤسسه است. تاکنون نیز 35 کلیپ تولید کردهایم و آماده انتشار در سایتها و فضای مجازی است.
وی گفت: در آینده نزدیک، کتاب «پرسشها و پاسخهای تاریخی» و «مدیریت امام علی (ع) در بحرانهای اجتماعی» را منتشر میکنیم.
مدیر عامل مؤسسه تاریخ تطبیقی افزود: ویرایش و مستند سازی دروس استاد طائب جهت انتشار کتاب از دیگر کارهای مؤسسه تاریخ تطبیقی است. اکنون بیش از 250 نفر در درس تاریخ تطبیقی شرکت میکنند که در میان اینها دانشجویان دکتری تاریخ در دانشگاهها هم هستند.
وی گفت: متن، صوت و فیلم کلیه دروس در سایت موسسه تاریخ تطبیقی به آدرس www.tarikh.org برای مراجعه همه علاقمندان موجود است.