پایتخت در قبضه آلودگی

- شاید سالیان درازی گذشته باشد از آن روز و روزگاری که آسمان آبی تهران صدای گنجشک‌ها و کبوتر‌ها را در خود فرو می‌برد و چشم اندازی می‌شد برای قاب کردن پرواز دسته جمعیشان. امروز آسمان این پایتختِ پر از شلوغی و ازدحام که انگار زیر خروار‌ها دود مدفون شده دیگر نه مجالی به پرواز پرندگان کوچ کرده اش می‌دهد و نه مفری برای مردمانش باقی می‌گذارد که نفسی برآورند از آن نفس‌ها که استاد سخن سعدی شیرازی برآمدنش را ممد حیات و فرو رفتنش را مفرح ذات خوانده بود. این آلودگی و آلایندگی زندگی سوزی که امروز دامنگیر تهران و مردمش شده البته سالیانی پیش از این شهر‌های بزرگی در دیگر نقاط دنیا را هم گرفتار خود کرده بود. حالا آنچه از رهاورد این آلودگی و هوای ناپاک بر مردمان ملل دیگر رفته تجربه از سر گذشته‌ای است که پایتخت دویست ساله ایران هم ناگزیر باید بگذراند.

سید آرش حسینی میلانی، که هم بر کرسی ریاست کمیته محیط‌زیست و خدمات شهری شورای اسلامی شهر تهران تکیه زده و هم طیلسان دانش آموختگی رشته‌ای از علوم مرتبط با طبیعت و زیست و گیاه و انسان را در بر کرده وقتی درباره دلایل آلودگی رو به فزونی هوای تهران مورد پرسش قرار می‌گیرد در گفت و گویش با میزان بیشتر کارشناس است تا کارگزار: مسئله آلودگی هوا در تهران تا حدودی تابع شرایط جوی است. تهران به خاطر موقعیت توپوگرافی که دارد و اینکه در احاطه کوه‌ها قرار گرفته، امکان تخلیه این آلودگی از شهر وجود ندارد و طبیعتا ظرفیت تهویه طبیعی این شهر وابسته به نوع شرایط اقلیمی است.

او رد و نشان عوامل فرا انسانی را در آلودگی آب و هوای پایتخت نشانه می‌رود: امسال هواشناسی هشدار داده بود که پاییز خشک‌تری را نسبت به گذشته در پیش خواهیم داشت که از این موهبت طبیعی برخوردار نبودیم و همین مسئله بر افزایش تعداد روز‌های ناسالم موثر بوده است.

با این همه، اما میلانی خیلی زود سراغ نابایستگی‌ها و نابه سامانی‌های انسان ساخته هم می‌رود: تعداد وسایل حمل و نقلی فرسوده اعم از موتورسیکلت‌ها، خودرو‌های دیزلی سنگین و همینطور سواری‌های فرسوده متاسفانه در شهر در حال افزایش هستند و آلایندگی این‌ها چند برابر خودرو‌های عادی است. تعداد این ناوگان فرسوده به این دلیل که چرخه اسقاط خودرو در کشور متوقف شده و این‌ها مثل سابق از مجموعه خارج نمی‌شوند، طبیعتا آلایندگی تولید شده توسط آن‌ها در شهر تاثیر می‌گذارد.

در طرحواره‌ای که عضو هیات رییسه شورای شهر برای شناسایی عوامل آلودگی بی مهار پایتخت ترسیم می‌کند ضلع سومی هم هست که او ترجیح می‌دهد با احتیاط درباره اش سخن بگوید و چندان زیر و بمش را نکاود و روی همان عوامل پیش گفته اش پای بفشارد: بحث سومی هم که این روز‌ها مطرح است استفاده از سوخت‌های غیرپاک مانند گازوئیل بی‌کیفیت و مازوت در صنایع اطراف تهران است که اگر اینطور باشد این مسئله هم در آلودگی هوا تاثیر می‌گذارد. به دلیل شرایط کرونا از یک طرف ما مثل سابق ظرفیت حمل و نقل عمومی را به صورت کامل نمی‌توانیم استفاده کنیم و بازدارندگی طرح ترافیک در شهر از دست رفته و مردم به ناچار بیشتر از خودرو‌های شخصی استفاده می‌کنند. با وجود خلوتی نسبی در روز‌های نخست ماه آذر باز هم شاهد روز‌های آلوده بودیم که این نشان می‌دهد پارامتر‌های مختلفی برای این قضیه وجود دارد.

برای رییس کمیته محیط‌زیست و خدمات شهری شورای شهر داشتن و اشاعه دادن آگاهی در باب آلودگی هوا و عواملش خود عاملی پیش برنده است: در بحث ترافیک و حمل و نقل ما باید به یک حد مناسبی از آگاهی چه در سطح عمومی و چه در سطح تخصصی برسیم. وقتی که در شهر وضعیت قرنطیه اعلام می‌شود، اقتضا آن است که ترافیک در سطح شهر کاهش پیدا کند. متاسفانه آمار دقیق و قابل اتکایی از تردد و حمل و نقل در کل شهر به ویژه در مناطق مرکزی منتشر نمی‌شود یا وجود ندارد که بتوانیم آن آمار‌ها را با وضعیت آلایندگی‌ها مرتبط کنیم. ما شبکه خوبی برای پایش وضعیت آلودگی هوا داریم. شرکت کنترل کیفیت هوای تهران حدود ۲۱ ایستگاه سنجش آلودگی و سازمان محیط‌زیست نیز تعدادی ایستگاه دارد، اما متاسفانه این آمار با میزان و وضعیت ترافیک و حمل و نقل پشتیبانی نمی‌شود و برای سیاستگذار و تصمیم‌گیر و دستگاه‌هایی که در حوزه کنترل ترافیک شهر تهران فعالیت می‌کنند، نمی‌توانند به صورت علمی اثربخشی سیاست‌هایی که اعمال می‌شود و کاستی‌های آن را ارزیابی کنند.

میلانی در باب موضوع آلودگی هوا نگاه کارشناسانه دارد، اما می‌کوشد این ویژگی عملگرایی اش را نپوشاند: این موضوعی است که من در تذکری که در جلسه علنی شورای شهر داشتم، بر آن تاکید کردم که حتما ما باید شاخصی مشابه شاخص کیفیت هوای تهران (یا همان که به اختصار AQI نامیده می‌شود) باید برای ترافیک هم شاخص TQI را داشته باشیم. من البته اطلاع دارم که مقدمات تولید این شاخص فراهم شده و امیدوارم هر چه سریع‌تر شاخص منتشر شود و در بین مردم آگاهی‌رسانی مطلوبی صورت بگیرد. در این صورت ما می‌توانیم در درجه اول رفتار‌های ترافیکی خودمان را بشناسیم که بعد بتوانیم مدیریتش کنیم، چون اگر شناخت روی رفتار ترافیکی وجود نداشته باشد اینکه بتوانیم اثربخشی به موقع آن‌ها را بسنجیم، دور از انتظار خواهد بود.

عضو هیات رییسه شورای شهر پایتخت در همان فراز‌های ابتدایی گفت و گویش با ما کوشید با ظرافت و فرصت شناسی یک دیپلمات به سادگی از کنار شبهه مازوت سوزی صنایع و کارخانه جات اطراف تهران بگذرد ما، اما این موضوع را رها نمی‌کنیم. او هم البته تلاش می‌کند در پاسخ دادن درنماند: مرجع رسمی اینکه اعلام کند آیا سوخت ناپاک مانند مازوت یا گازوئیل غیراستاندارد در نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها و کارخانجات استفاده می‌شود، سازمان حفاظت از محیط زیست است. اتفاقا در مورد اعلام این موضوع هم مسئولیت حقوقی دارند و باید بر اساس پایش‌هایی که خودشان دارند، این مسئله را اعلام کنند. در سال گذشته و در فصل سرما براساس آنچه که سازمان محیط‌زیست اعلام کرد، در صنایع و نیروگاه‌های جنوب تهران از مازوت استفاده شده بود. درباره تعداد روز‌هایی که مازوت یا گازوئیل استفاده شده و حجم و کیفیت این گازوئیل اتفاقا افکارعمومی و رسانه‌ها باید پیگیری کنند تا مشخص شود در سال گذشته کمیت این شاخص‌ها به تفکیک هر یک از صنایع چقدر بوده است.

حسینی میلانی رسانه‌ها و افکار عمومی را به تحقیق و پی جویی درباره سوخت‌های ناپاک کارخانه‌ها فراخوانده، اما اختیار و امکان شهرداری برای تدارک این قصور احتمالی را هم از یاد نمی‌برد و از راهکار‌هایی برای چاره کردن این نارسایی می‌گوید: البته شهرداری از طریق بند بیست ماده پنجاه و پنج می‌تواند با صنایع مزاحم در بافت شهری برخورد کند و در سال گذشته هم نمونه‌هایی بوده که صنایع مزاحم را که بیشتر در کلاس کوچک یا متوسط بوده‌اند را از بافت شهری خارج کرده است، ولی صنایع بزرگ قطعا نیاز به برنامه‌ریزی راهبردی و تامین اعتبارات دارد. یکی از راهکار‌های این موضوع، استفاده از منابعی است که خوشبختانه برای صندوق ملی محیط‌زیست اخیرا ایجاد شده است. این صندوق از طریق منابعی که در اختیار دارد می‌تواند وام‌های ارزان قیمت بدهد برای اینکه این جابه‌جایی صنایع صورت بگیرد. برخی از این صنایع می‌توانند با تغییر و اصلاح فرایند‌ها به فعالیتشان ادامه دهند، اما این موضوع سرمایه‌گذاری بیشتری را می‌طلبد. استانداری و سایر دستگاه‌ها باید برای این مساله برنامه ریزی داشته باشند و تلاش کنند که آثار زیان بار این صنایع را کاهش دهند. امسال زمستان سردتری در پیش است و احتمال اینکه به دلیل شرایط سختی که کشور دارد، ما با افت بیشتر فشار گاز مواجه شویم، بیشتر است و طبیعتا تامین سوخت گاز برای بخش شهری اولویت دارد و ممکن است صنایع و نیروگاه‌ها تحت همان فشاری که پارسال بودند، قرار بگیرند. طبیعتا در این شرایط احتمال مازوت‌سوزی و استفاده از گازوییل کم‌کیفیت وجود دارد.

 

«صنایع» و «حمل و نقل»؛ متهمان آلودگی زمستانه هوای تهران

برای این عضو شورای شهر پایتخت برقرار کردن موازنه میان علم و عملش توفیق مهمی خواهد بود. دادن تصویری از خود که آمیخته از اکسیر دوراندیشی عالمانه و مسوولیت پذیری عملگرایانه باشد البته که مهم است. میلانی آن طور که خود می‌گوید پیش از این در صحن شورا وضع امروز را متذکر شده است: نکته‌ای هم که من در شورای شهر متذکر شدم به جنبه پیشگیری موضوع برمی‌گردد. به خصوص اینکه در آذر ماه مشاهده شد، در برخی از ایستگاه‌های مناطق جنوبی شهر ناگهان میزان دی اکسید گوگرد ۴۵ درصد نسبت به مدت مشابه پارسال افزایش پیدا کرده که این ممکن است مرتبط با منابع آلاینده ثابت کوچک و پراکنده هم باشد. نگرانی‌ای که در شورای شهر مطرح است آن است که با توجه به تدام همان روند‌هایی که در سال گذشته بوده و بعضا ممکن است امسال تشدید شود استفاده از سوخت مازوت ممکن است رخ دهد. نکته دوم این است که الان استانداری تصویب کرده در صنایع و نیروگاه‌ها از گازوئیل با کیفیت خوب استفاده شود که این خیلی مهم است، زیرا باید آسیب‌های محیط زیستی را به حداقل رساند. این مطالبه همه مردم و شورای شهر است که سازمان محیط زیست این مسئله را پیگیری کند که حتما از سوخت پاک یا حداقل از سوخت تمیزتری استفاده شود.

رییس کمیته محیط‌زیست و خدمات شهری از کرسی مدیریت شهری سازمان محیط‌زیست را به تمکین دربرابر روش‌های اصولی رصد آلودگی هوا و شفاف کردن چرخه اطلاع رسانی فرامی خواند: در آذر ماه شواهدی در مناطق جنوبی شهر برای استفاده از سوخت‌های ناپاک مشاهده شد که ما براساس آن هشدار دادیم. فعلا مسئولان سازمان محیط‌زیست می‌گویند تاکنون از مازوت استفاده نشده که این یک اطمینان خاطر موقتی ایجاد می‌کند، ولی قطعا در زمستان نیاز است تا سازمان حفاظت از محیط‌زیست اولا پایش و مانیتورینگ را به صورت جدی انجام دهد و بعد نتایجش را به صورت شفاف به مردم اعلام کند. سازمان محیط‌زیست در کارخانجات اطراف تهران، پایش آنلاین دارد و در دودکش این کارخانه‌ها سنسور قرار داده و در لحظه میزان آلاینده‌ها دیده شود، این اطلاعات بسیار مهم است و باید منتشر شود تا بدانیم مثلا فلان کارخانه سیمان میزان تولید دی اکسید گوگردش در حد مجاز است یا خیر. این باعث اطمینان خاطر است که قطعا صنایع منبع آلودگی نیستند و این‌ها از گاز با کیفیت استفاده می‌کنند. اما اگر این اطلاعات منتشر نشود و شفاف‌سازی صورت نگیرد، مردم حق خواهند داشت که بپرسند این آلودگی‌ها از کجا آمده است.

حسینی میلانی خود را بر پله بلوغ سیاسی و مدیریتی می‌بیند. پس نباید به ورطه نزدیک بینی و نگاه تک عاملی بیفتد. او در تلاش است تا روشن و ریزبینانه سخن بگوید و بر بافت‌های اصلی این زخم دست بگذارد: تمام تقصیر آلودگی هوا متوجه صنایع بزرگ نیست. ما تعداد زیادی صنایع کوچک و کارگاه‌های صنعتی در حریم جنوبی شهر تهران داریم که این‌ها اتفاقا به خاطر کوچک بودن و پراکندگی ممکن است در وهله اول به چشم نیایند، ولی این صنایع کوچک اگر از سوخت مازوت استفاده کنند، چون تعدادشان قابل توجه است در آلودگی هوا می‌توانند سهم داشته باشند. اگر سازمان محیط‌زیست کمبودی از نظر تجهیزات لجستیک و اعتبارات در زمینه پایش و مانیتورینگ دارد، ما در شهرداری و شورای شهر می‌توانیم کمک کنیم تا بتوانیم از این فصل سرد و سخت در این شرایط شیوع کرونا به سلامتی عبور کنیم. بسیاری از صنایع در دهه‌های گذشته در فاصله‌ای مشخص از مرکز تهران مستقر شدند و در آن زمان‌ها محدوده تهران به گستردگی امروز نبوده، اما با گسترش بافت شهری و همسایگی با این صنایع ما با مشکلات و پیامد‌هایی مواجه شدیم. برخی از این صنایع هم فرسوده هستند و چندین دهه از عمرشان گذشته است. در تمام دنیا متولیان صنعت هزینه و فایده را می‌سنجند که اگر بخواهند یک صنعت فرسوده و آلاینده‌ای را در کنار شهر نگه دارند که آسیب‌های بهداشتی به مردم وارد می‌کند آیا این به صلاح شهر هست یا خیر. در همه جا متولیان این امور برنامه‌هایی برای جابه‌جایی این صنایع دارند. در کشور ما هم دولت باید کمک کند و منابع ارزانی را به این موضوع اختصاص دهد تا این صنایع جابه‌جا شوند و در یک محدوده‌های ایمن‌تری نسبت به شهر‌ها قرار بگیرند. در مورد صنایع تهران هم واقعا بعضی از آن‌ها فرسوده هستند و دولت باید یک برنامه‌ریزی جدی برای این‌ها داشته باشد. این‌ها البته خارج از محدوده شهری هستند و هیچ یک از صنایع اینچنینی مجاز به فعالیت در محدوده شهری نیستند، ولی به دلیل مجاورتی که دارند فضای شهری تحت تاثیر قرار می‌گیرد.