ارث در قوانین ایران و نحوه تعیین سهم‌الارث ورثه/ آیا زوجین در ازدواج موقت از یکدیگر ارث می‌برند؟

ارث، به عنوان یکی از مهم‌ترین نهاد‌های حقوقی، انتقال اموال و دارایی‌های متوفی به بازماندگان است که قواعد آن مستقیماً از شرع و قانون مدنی ایران نشأت می‌گیرد. این مقررات، نه تنها تضمین‌کننده تقسیم عادلانه ثروت میان وارثان است، بلکه از بروز اختلافات عمیق خانوادگی پس از فوت فرد جلوگیری می‌کند. 

آشنایی با اصول پایه ارث، همچون طبقات و سهم‌الارث هر وارث (از جمله پدر، مادر، همسر، فرزندان و نوادگان)، برای هر فردی یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است. بی‌اطلاعی از این قوانین می‌تواند پیامد‌های سنگینی به همراه داشته باشد؛ از محرومیت ناخواسته برخی وراث تا طولانی شدن فرآیند تقسیم ماترک و هزینه‌های سنگین دادگاهی. 

این آگاهی به افراد کمک می‌کند تا با برنامه‌ریزی بهتر برای اموال خود (مانند تنظیم وصیتنامه در چارچوب قانون)، زمینه انتقالی آرام و بدون تنش دارایی‌های خود را فراهم کنند. بنابراین، فهم دقیق قوانین ارث، تنها یک دانش تخصصی نیست، بلکه ابزاری برای حفظ انسجام خانواده و تحقق عدالت در مهم‌ترین مرحله انتقال ثروت است.

حمیدرضا بوالحسنی معاون قضایی دادگستری استان لرستان در تشریح مهمترین قوانین موضوعه در موضوع ارث، در گفت‌و‌گو با میزان، اظهار کرد: یکی از موضوعات شخصی که برای هر کسی مطرح است، موضوع ارث است. تا زمانی که شخص در قید حیات است حق هرگونه دخل و تصرف در تمامی اموال خود را دارد، اما بعد از فوت شخص، بحث مالکیت اموال او مطرح است.

وی در توضیح ارث، بیان کرد: به طور کلی مالی که بعد از فوت شخص به نزدیکان او می‌رسد، ارث نامیده می‌شود. از نظر حقوقی نیز انتقال قهری حقوق، دارایی و اموال اشخاص بعد از فوت به ورثه، ارث نامیده می‌شود.

آیا وضوع ارث فقط مربوط به دین اسلام است؟

معاون قضایی رئیس کل دادگستری استان لرستان با تاکید بر اینکه معیار تعیین ورثه و تقسیم ماترک بین آنها سابقه تاریخی دارد، گفت: موضوع ارث و تقسیم اموال متوفی بین ورثه تنها مربوط به دین اسلام نیست و در ادیان دیگر نیز وجود دارد. در گذشته نیز وقتی کسی فوت می‌کرد اموال او به نزدیکانش می‌رسید بنابراین این امر سبقه و پیشینه تاریخی نیز دارد.

وی افزود: ارث مربوط به نظم عمومی است و نمی‌توانیم در قاعده و نظمی که در رابطه با تقسیم ارث وجود دارد دخل و تصرف کنیم یعنی اگر قانون سهم ما را از ماترک مقدار مشخصی تعیین کند نمی‌توانیم با توافق سایر ورثه آن را کم و زیاد کنیم. اما هر کسی با دریافت نصیب یا سهم خود تواند آن را به شخص دیگری واگذار کند.

آیا زوجین در ازدواج موقت از یکدیگر ارث می‌برند؟

بوالحسنی یادآور شد: برای اینکه ارث به ما برسد و یا به کسی ارث بدهیم موجباتی وجود دارد. نسب یا سبب موجب رسیدن ارث به اشخاص می‌شود. نسب از حیث خویشاوندی است و اگر شخصی فوت کند ماترک متوفی بین خویشاوندان او تقسیم می‌شود. سبب نیز به اسبابی گفته می‌شود که باعث می‌شود ما از شخصی ارث ببریم. ازدواج دائم شاخص‌ترین سبب رسیدن ارث به شخص است، چون در نکاح موقت موضوع ارث وجود ندارد و به همسر موقت ارث نمی‌رسد.

وی تاکید کرد: در بحث تقسیم ارث و کسانی که ارث می‌برند در سیستم حقوقی ما بحث طبقاتی - درجاتی مطرح است؛ یعنی ما سه طبقه ارث داریم و کسی که فوت می‌کند ورثه او در سه طبقه قرار می‌گیرند. طبقه اول مربوط به پدر، مادر و اولاد است. در طبقه دوم اجداد هستند (اعم از اجداد پدری و مادری) و برادران و خواهران متوفی. طبقه سوم نیز مربوط به اعمام و اخفال (عمو، عمه، دایی و خاله) است. البته زوج و زوجه با تمام این طبقات از یکدیگر ارث می‌برند، اما در داخل این دسته‌بندی وجود ندارد.

معاون قضایی دادگستری استان لرستان تصریح کرد: اگر شخصی فوت کند زوجه با رعایت حاجب بودن یا نبودن در هر سه طبقه ارث می‌برد. 

وی ادامه داد: زمانی که ورثه طبقه اول وجود دارند به وراث طبقه دوم و سوم ارث نمی‌رسد و زمانی که وراث طبقه دوم وجود داشته باشد به طبقه سوم ارث نمی‌رسد؛ بنابراین هر طبقه بر طبقه بعد از خود مقدم است. نوه و نتیجه نیز به همراه اولاد از پدر و مادر ارث می‌برند. در این طبقات رابطه خویشاوندی بین متوفی و ورثه وجود دارد. در طبقه دوم ممکن است که خواهر یا برادر از شخص متوفی ارث ببرند. در تقسیم ارث بین این افراد، اشخاص ذکور دو برابر اناث ارث می‌برند. تا زمانی که خویشاوندان ابوینی (پدر و مادری) هستند، خویشاوندان ابی از متوفی ارث نمی‌برند، اما خویشاوندان امی همراه با خویشاوندان ابوینی و ابی ارث می‌برند.

شروط اساسی در موضوع ارث

بوالحسنی با تاکید بر اینکه برای ارث بردن شرایطی نیاز است، گفت: مهمترین شرطی که در بحث ارث مطرح است این است که باید فوتی اتفاق بیفتد، یعنی باید شخصی از دنیا برود تا ورثه او نسبت به تقسیم ارث اقدام کنند؛ بنابراین اگر فوت مسلم نباشد بحث ارث منتفی است.

وی ادامه داد: شرط دوم برای تقسیم ارث، وجود وارث است. یعنی اگر شخصی فوت کند و وارثی نداشته باشد بحث ارث مطرح نیست. شرط سوم وجود ماترک است یعنی شخصی که فوت می‌کند باید ماترکی برای تقسیم داشته باشد؛ یعنی اگر متوفی مالی نداشته باشد موضوع ارث منتفی است.

در بحث ارث، مرگ مغزی ملاک است یا مرگ قلبی؟ 

وی در پاسخ به این سوال، عنوان کرد: گاهی ممکن است اتفاق بیفتد که شخصی ضربه مغزی و در پی آن مرگ مغزی شود. اینجاست که این سوال مرح می‌شود که آیا می‌توان اموال این شخص را به عنوان ارث تقسیم کرد؟ این شخص در حقیقت زندگی نباتی دارد و زنده بودن یا مرگ او تایید نشده است. قانون هم ملاک و معیار مشخصی برای این امر تعیین نکرده و ملاک و معیار کلی نظریه پزشکی است. غالباً مرگ مغزی شخص را مرگ واقعی می‌دانند.

آیا وراث برای پرداخت بدهی‌های متوفی تکلیف قانونی دارند؟

معاون قضایی دادگستری استان لرستان، در بحث اموال یا ماترک دیون منفی یا دیونی که بر عهده متوفی است، به ارث نمی‌رسد و تنها دیون مثبت متوفی به ارث می‌رسد؛ یعنی اگر شخصی فوت کند و دیونی داشته باشد، دیون وی بر ترکه تعلق می‌گیرد و ورثه تعهد یا مسئولیتی در قبال پرداخت این دیون ندارند. اگر وراث ترکه را قبول کنند یا آن را در مدت یک ماه رد نکنند مسئول پرداخت این دیون هستند؛ اما در حالت عادی اگر کسی فوت کند و اموالی نداشته باشد ورثه آن شخص، هیچ تعهدی در پرداخت بدهی‌های شخص متوفی ندارند.

موانع ارث 

وی ادامه داد: در بحث ارث علاوه بر لزوم موجبات و شرایط، موانعی نیز باید وجود نداشته باشد؛ یعنی اگر کسی فوت می‌کند برای اینکه اشخاص دیگری از او ارث ببرند باید موانعی وجود نداشته باشد. یکی از این موانع کافر بودن است؛ یعنی کافر از مسلمان ارث نمی‌برد.

بوالحسنی یادآور شد: تولد ناشی از زنا یکی دیگر از این موانع است. یعنی شخصی که تولدش ناشی از زناست از زانی ارث نمی‌برد. لعان نیز موجب نفی ارث می‌شود. اگر لعانی شکل بگیرد زوجین از هم ارث نمی‌برند، اما فرزندان ناشی از این ازدواج با شرایطی، از مادر ارث می‌برند و ممکن است از پدر ارثی نبرند.

سهم ورثه چگونه تعیین می‌شود؟

وی تاکید کرد: در جمع ورثه اشخاص متوفی، سه نوع ورثه از نظر چگونگی ارث بردن از متوفی داریم. فرض‌بر کسانی مثل زوج و زوجه، مادر و خویشاوندان مادری هستند که سهم آنها مشخص است و کم و زیاد می‌شود. دختران و خویشاوندان پدری حتی اگر همراه ذکور نباشد در طبقه دوم و سوم قرار دارند و گاهی فرض بر و گاهی قرابت‌بر هستند. فرزندان ذکور یا خویشاوندان پدری متوفی، همیشه قرابت‌بر هستند، اما سهم‌شان از ابتدا مشخص نیست.

وی با تاکید بر اینکه سهم هر شخص در ارث توسط شارع مقدس تعیین شده است، گفت: با توجه به اینکه قانون کاملاً برگرفته از آیات قرآن کریم است، قانونگذار دخل و تصرفی در آن ندارد؛ بنابراین فرض، سهم مشخصی است که ممکن است کم و زیاد شود، اما نصیبی که به شخص می‌رسد متغیر است. هرچه فرض‌بر بیشتر باشد سهم کسانی که غیر از فرض ارث می‌برند کمتر می‌شود. 

بوالحسنی اضافه کرد: مادر همیشه فرض‌بر است. اگر تنها ورثه متوفی، مادر باشد مادر بالاترین سهم را می‌برد. اما اگر همراه با پدر باشد سهم او کمتر می‌شود. اگر متوفی فرزند داشته باشد، سهم مادر کمتر است. وقتی که متوفی فرزند نداشته باشد، پدر فرض‌بر است و اگر فرزند داشته باشد پدر قرابت‌بر است و در این دو صورت سهم ارث پدر فرق می‌کند.

وی گفت: فرزندان ذکور یا خویشاوندان پدری همواره قرابت‌برند و سهم آنها از ابتدا مشخص نیست؛ بنابراین ابتدا باید سهم فرض‌بر‌ها را مشخص کنیم تا سهم قرابت‌بر‌ها مشخص شود. 

معاون قضایی دادگستری استان لرستان تاکید کرد: زوجین از همه اموال هم ارث می‌برند، اما در این مورد یک استثنا وجود دارد و آن این است که زوجه از قیمت اموال غیرمنقول ارث می‌برد و از خود اموال غیرمنقول ارث نمی‌برد. بر این اساس پس از قیمت گذاری اموال متوفی یک چهارم یا یک هشتم از مجموع اموال را به عنوان ارث به زوجه پرداخت می‌کنند.

انتهای پیام/