گونه‌های مهاجم چه بر سر محیط زیست می‌آورند/ از سنبل آبی و راکن گرفته تا میمون رزوس

به گزارش خبرنگار گروه جامعه ، وقتی که گونه‌ای به زیستگاهی خارج از زیستگاه طبیعی خود وارد می‌شود، برای آن زیستگاه گونه بیگانه محسوب می‌شود. در بسیاری از موارد گونه‌های بیگانه می‌توانند به گونه بیگانه مهاجم تبدیل گردند. گونه‌های بیگانه زمانی مهاجم به حساب می‌آیند که به علت قدرت سازگاری بالا در رقابت با گونه‌های بومی موفق‌تر عمل کرده به سرعت در زیستگاه جدید رشد و تکثیر می‌یابند.

کشور ما نیز از این قاعده مسثتنی نیست و هم اکنون چند گونه حیوانی و گیاهی مهاجم به کشور ما وارد شده و رشد پیدا کرده اند از جمله راکن، سنبل آبی و ماهی تیلا پیلا و چندی پیش نیز در جنگل‌های شمال کشور میمون رزوس و در تالاب انزلی ماهی پیرانا دیده شد که بیان شد این گونه‌ها توسط مردم در طبیعت رها شده اند و اگر نتوان جلوی گسترش آن‌ها را گرفت این دو گونه نیز به گونه بومی تبدیل شده و چرخه طبیعی را مختل می‌کند.

امروزه اکوسیستم‌های طبیعی شدیدا به وسیله گونه‌های بیگانه و مهاجم مورد تهدید قرار گرفته است، توسعه گونه‌های مهاجم به یک منطقه شامل سه مرحله است: ورود، توسعه سریع و تثبیت. جهت ورود یک گونه به مناطق جدید ابتدا باید اندام‌های تولید مثلی این گیاه وارد منطقه شود و در مرحله بعد شرایط منطقه با نیاز‌های اکولوژیکی گیاه سازگار باشد.

در این ارتباط وجود آشیان‌های اکولوژیکی خالی، تنوع گیاهی کمتر و شرایط آب و هوایی مناسب‌تر از مهم‌ترین فاکتور‌های موفقیت محسوب می‌شوند. علاوه بر این، در مناطقی که جذب منابع در آن کم‌تر از فراهم بودن منابع است، شرایط برای تثبیت گونه‌های جدید مناسب‌تر خواهد بود. این مرحله ممکن است چندین سال به طول بیانجامد. جهت توسعه سریع گیاه در منطقه، خصوصیات گونه جدید (مثل دوره خواب بذر، سرعت تکثیر، نوع پراکنش، سرعت رشد نسبی) از درجه اهمیت بالایی برخوردار می‌باشد.

در صورت عدم وجود شرایط محیطی مناسب تنها یک درصد از گونه‌ها به این مرحله می‌رسند و باید به این نکته توجه داشت که تا یک گونه به مرحله رشد سریع نرسیده باشد، جزء گونه‌های مهاجم طبقه بندی نخواهد شد. در مرحله تثبیت گونه جدید جزئی از منطقه شده و دیگر توسعه نخواهد داشت. ورود گونه‌های مهاجم به یک اکوسیستم از جمله تنش‌های بیولوژیکی است. این تنش در رابطه با اثرات متقابل بین موجودات است که از طریق رقابت، گیاه خواری، شکارگری، انگلی و بیماری اعمال می‌گردد.

وجود عوامل دیگر تنش زا می‌تواند بر شدت اثرات وارده از این گونه‌ها در اکوسیستم‌های مورد نظر بیفزاید یکی از مهم‌ترین عوامل افزایش گونه‌های مهاجم در مناطق تحت بحران، نبود رقیب و یا شکارچی برای آنها است گونه‌های مهاجم به طور جدی منابع طبیعی محلی، تنوع زیستی، محیط اکولوژیکی و کشاورزی، جنگل، چراگاه، فراوری شیلات را تهدید می‌کنند و یک آسیب پایدار باقی می‌گذارند، در دنیای امروز تهاجم‌های زیستی باعث عواقب زیست محیطی جدی و زیان‌های اقتصادی مقیاس محلی و جهانی شده است.

امروزه با توجه به به افزایش فعالیت‌های بشر تأثیرات مخرب آن بر محیط زیست به منطقه خاصی از جهان محدود نمی‌شود. از جمله تاثیرگذاری ویران‌گر، ورود گونه‌های غیر بومی به نقاط مختلف جهان بوده است که در طول ۲۰۰ سال اخیر با گسترش کشاورزی، افزایش فعالیت‌های بشر و همچنین ویرانگری روز افزون محیط‌ زیست، یک روند افزایشی داشته است. ورود گونه‌های غیر بومی و مهاجم به اکوسیستم‌ها اثرات زیان‌بار زیست محیطی و اقتصادی جبران ناپذیری را متحمل می‌شود.

سنبل آبی

سنبل آبی با وجود هشدار‌های محیط زیست همچنان در برخی معابر شهری در تهران به قیمتی بسیار نازل به فروش می‌رسد و خریداران و حتی فروشندگان آن به مضرات این گیاه برای سلامتی آگاه نیستند.

سنبل آبی گیاهی آبزی شناور چند ساله بومی مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری آمریکای جنوبی به خصوص حوضه آمازون است. این گیاه در مناطق خارج از محدوده بومی خود اغلب یک گونه مهاجم شناخته میشود. سنبل آبی ممکن است بالاتر از سطح آب به اندازه ۱ متر در ارتفاع رشد کند. دارای برگ‌های گسترده، ضخیم، براق و تخم مرغی شکل ۱۰ تا ۲۰ سانتی متری میباشد که در سطح آب شناور است. دارای ریشه‌های ارغوانی سیاه آزاد و ساقه است که ۸ تا ۱۵ گل جذاب را برروی خود دارد. عمدتا سنبل آبی به رنگ صورتی با شش گلبرگ است. ریشه و ساقه گیاه سنبل آبی محل تجمع میکروارگانیسم ها برای تثبیت نیتروژن است و همان نیچ گیاهان بدون ریشه مانند عدسک آبی، آزولا را اشغال می کند. گیاه مورد نظرجزء گروه گیاهان آبزی شناور قرار دارد.

سازمان حفاظت گیاهان مدیترانه اروپا، این گونه را در گروه گونه‌های مهاجم دنیا معرفی کرده است و دامنه انتشار آن را در آسیا و در کشور‌های ایران، هند، ژاپن و سنگاپور اعلام نموده است؛ بنابراین گزارش این جنس دارای ۸ گونه است که از نظر ظاهری خصوصا گلها، بسیار به یکدیگر شبیه هستند در این میان این هشت گونه، تنها یک گونه شناور است.

در اثر رشد و گسترش سنبل آبی بر سطح تالاب ها، علاوه بر کاهش تنوع زیستی و تغییر تنوع و تراکم گیاهان و جانوران بومی مناطق که سرمایه مهمی برای معیشت جوامع بومی محسوب می شوند، فعالیت گردشگری، صید و صیادی و هرگونه تردد در تالاب‌ها و اکوسیستم‌های آبی می تواند با مشکل اساسی مواجه شود همچنین محدود شدن جریان آب در رودخانه‌ها و کانال‌های زهکشی و آبیاری، تبخیر و از دست رفتن بیش از حد آب در شرایط خشکسالی از دیگر تاثیرات منفی این گیاه از نظر اقتصادی است. تاثیرات منفی سنبل آبی بر فعالیت‌های کشاورزی اثرات منفی مستقیمی بر کشت محصولات کشاورزی داشته و از این طریق آسیب اقتصادی بزرگی بر کشاورزی مناطق آلوده شده به این گیاه وارد میکند. در کنار سایر تاثیرات منفی اقتصادی ناشی از وجود سنبل آبی، اثرات منفی اقتصادی مربوط به حذف و کنترل این گیاه نیز می تواند بسیار چشمگیر باشد.

در اثر حضور گسترده این گیاه و کاهش کیفیت آب، افزایش جمعیت حشرات، حلزون‌ها و سایر ارگانیسم‌های بیماری زا نیز اتفاق می افتد و احتمال بروز انواع بیماری‌ها برای انسان، نظیر مالاریا، شیستوزومیازیس، ورم مغز، وبا و فیلاریازیس افزایش مییابد. تمامی این عوامل به همراه عدم دسترسی به آب سالم، کاهش قابلیت انجام فعالیت‌های کشاورزی، صیادی و گردشگری موجب میشود تا در نهایت مهاجرت جوامع محلی انجام پذیرد و این موارد از مهمترین تاثیرات منفی حضور این گیاه از نظر اجتماعی میتواند باشد.

میتوان اذعان داشت که مهمترین مشکلات گیاه سنبل را برای منطق‌های که در مواجهه با آن قرار گرفته است در موارد زیر خلاصه میگردد:

مشکلات زیست محیطی و بهداشتی: کاهش کیفیت آب، اتلاف آب. نرخ بالای تبخیر از سطح آب در فصل تابستان، کاهش نور و اکسیژن، فقدان جوامع فیتوپلانکتونی، مر گ آبزیان، تغییر تراکم و تنوع فون و فلور اکوسیستم، کاهش تراکم گونه‌های بومی، ناقل حشرات بیماری زا در انسان، تغییر در چرخه غذایی، کاهش قابلیت و کارایی آب اکوسیستم مورد نظر برای انسان و جانور.

مشکلات اقتصادی: کاهش فعالیت‌های تفریحی و توریستی، کاهش فعالیت‌های صیادی، قایقرانی، مسدود شدن آبراههها، کاهش کارایی سیستم‌های آبیاری، هزینه حاصل از پیشگیری، کنترل و یا نابودسازی گونه‌های مهاجم، خسارت‌های اقتصادی وارده شده به ذخایر آبزیان.

ماهی تیلا پیلا
ماهی تیلاپیا به دلیل سازگاری بالا با شرایط مختلف محیطی نیاز اکسیژنی پایین، قابلیت رشد و تکثیر سریع، قابلیت تطبیق با انواع شوری آب، مقاومت نسبی در برابر بیماری‌ها و قابلیت تطبیق در انواع شرایط آب و هوایی در محیط‌های آبی مختلف به سرعت تکثیر یافته وبه رقابت با گونه‌های بومی می‌پردازد به همین دلیل به آن مرغ آبزی هم می‌گویند.

این ماهی در سال‌های اخیر در آب‌های داخلی خوزستان بویژه تالاب شادگان بسیار فراوان شده و باعث کاهش قابل ملاحظه گونه‌های بومی شده است. بعلاوه شغل صیادی را نیز تحت تاثیر قرار داده است.

راکن

راکن که یک گونه بومی آمریکاست به ایران وارد شده و در استان‌های شمالی کشور رشد و ازدیاد پیدا کرده است.

از آنجا که گوشتخواری که بتواند از آن تغذیه کند و تعداد آن را در حد اعتدال نگه دارد در منطقه وجود ندارد و همچنین به دلیل همه چیزخوار بودن راکن و دسترسی راحت به منابع غذایی، هیچ عامل طبیعی به جز بیماری هاری که می‌تواند راکن‌ها را از بین ببرد برای کنترل جمعیتشان وجود ندارد.

میمون رزوس

میمون رزوس یا (Macaca mulatta) نیز یکی از جانوران وحشی مناطق جنوب شرقی آسیاست که متاسفانه در سال‌های اخیر به صورت قاچاق و از راه‌های غیر قانونی وارد کشور ما شده و برخی از مردم از روی دانش پایین و اطلاعات ناکافی در این زمینه، مبادرت به نگهداری از این حیوان در منازل مسکونی می‌نمایند. میمون رزوس از پاکستان به سمت شرق و جنوب شرقی آسیا تا چین ‏است و از وحشی‌ترین و پرخاشگر‌ترین میمون‌های دنیا قلمداد می‌شوند.

این حیوان در ابتدا جثه کوچک و جذابی دارد و به همین دلیل بازار خرید و ‏فروش غیرقانونی آن در چند‌سال اخیر رونق گرفته و به‌عنوان حیوان خانگی در منازل نگهداری ‏می‌شود. اما بعد از مدتی رزوس‌ها بزرگ و غیرقابل کنترل می‌شوند و همین مسأله باعث ‏رهاسازی این میمون‌ها از سوی صاحبان آن‌ها می‌شود.

در مرداد ماه سال جاری نیز ۳ قلاده میمون رزوس در جنگل‌های سیاهکل مشاهده شدند که توسط ماموران محیط زیست استان گیلان زنده گیری شدند.

بسیار اهمیت دارد که گونه‌هایی که بومی ایران و یا بومی محل زندگی ما نیستند را در محیط رها نکنیم. بسیاری از گونه‌های گیاهی و جانوری که برای تزیین منزل و زیبایی آکواریوم خریداری می‌شوند ممکن است با کوچکترین بی احتیاطی در محیط رها شده و بوم سازگان‌های طبیعی را به مخاطره بیاندازند.