سونامی پیری و سالمندانی که حامی ندارند

_ روزنامه جوان نوشت: ایران‌مان دیگر جوان نیست! در حالی که تا همین چند سال پیش جمعیت کشورمان نمایی جوان داشت و یکی از کشور‌های جوان دنیا به شمار می‌آمد، حالا و با کاهش رشد جمعیت به زیر یک درصد، ایران وارد دوران میانسالی و بنابر برخی تعاریف جمعیت‌شناسی وارد مرحله نخست سالمندی خود شده است. این در حالی است که جمعیت جوان و مولد هر جامعه‌ای یکی از مؤلفه‌های قدرت به حساب می‌آید، اما آمار‌های جمعیتی نشان می‌دهد میانه سنی جمعیت کشورمان که در سال ۱۳۳۵، ۲۰ سال بود در سال ۹۵ به ۳۰ سال رسیده و ایران‌مان ۱۰ سال پیرتر شده است. از سوی دیگر طبق آخرین آمار، نرخ رشد جمعیت کشور که سال ۹۸ برای نخستین بار به زیر یک درصد رسیده بود حالا به ۶ دهم درصد رسیده و تنها دو دهه با رسیدن رشد جمعیت کشور به صفر و منفی فاصله داریم؛ فاصله‌ای که با بحران کرونا و افزایش مرگ و میر‌های ناشی از این بیماری احتمال دارد کوتاه‌تر هم بشود و زودتر از زمان پیش‌بینی شده، جمعیت کشور نرخ رشد صفر را تجربه کند و وارد مرحله سقوط شود.

 

هشدار درباره کاهش جمعیت و تهدیدهایش از سال‌ها پیش آغاز شد و در سال ۹۱ رهبر معظم انقلاب با ورود به این عرصه خواستار برنامه‌ریزی حفظ سیمای جوان جامعه و رشد متناسب جمعیت شدند و در سال‌های بعد به‌واسطه انفعال مسئولان امر در حمایت از افزایش جمعیت و فرزندآوری این مطالبه بار‌ها از سوی ایشان تکرار شد. با وجود این هشدار‌ها، اما در عمل برنامه و قانونی برای حمایت از افزایش جمعیت تصویب نشد. تنها حرکت مثبتی که طی سال‌های اخیر در راستای افزایش جمعیت اتفاق افتاد حذف بند تنبیهی قانون تنظیم خانواده و عدم صدور دفترچه بیمه برای فرزند چهارم بود. اگرچه با مطالعه‌ای کوتاه در سیر تغییرات جمعیتی کشور درمی‌یابیم از همان سال‌های آغازین دهه ۷۰ و حتی پیش از تصویب قانون تنظیم خانواده در سال ۷۲، کاهش رشد جمعیت آغاز شده بود و در همان زمان هم کمتر خانواده‌ای به داشتن چهار فرزند روی خوش نشان می‌داد. تبلیغات «فرزند کمتر، زندگی بهتر» در کنار تغییرات فرهنگی، اجتماعی جامعه و فشار‌های اقتصادی مردم را برای اکتفا به داشتن یک تا دو فرزند اقناع کرده بود. با ادامه این روند و تندتر شدن شیب کاهش موالید حالا زنگ خطر کاهش چشمگیر نرخ رشد جمعیت با نزدیک شدن این عدد به نیم درصد به صدا درآمده و مطابق پیش‌بینی‌ها دیگر چیزی به صفر شدن نرخ رشد جمعیت ایران باقی نمانده است. این مسئله وقتی جدی‌تر می‌شود که بدانیم ایران‌مان دیگر جوان نیست و کشور وارد مرحله میانسالی و به تعبیر برخی جمعیت‌شناسان وارد مرحله نخست سالمندی شده است. رفته رفته با از دست رفتن جمعیت جوان و مولد و بسته شدن پنجره جمعیتی، دیگر برای افزایش جمعیت کشور هیچ کاری نمی‌توان کرد و ممکن است مجبور شویم مانند برخی کشور‌ها برای جبران کاهش جمعیت به پذیرش مهاجران غیرایرانی رو بیاوریم.

 

۳۰ اردیبهشت در تقویم کشورمان تحت عنوان روز ملی جمعیت نامگذاری شده است. کشور ما سال‌هاست که با مسئله جمعیت درگیر بوده، چه آن زمان که با اجرای نادرست سیاست‌های تحدید جمعیت به دنبال کاهش جمعیت کشور بود و چه حالا که کاهش جمعیت به تهدیدی جدی برای آینده کشورمان تبدیل شده است.

 

با اجرای برنامه جامع کنترل جمعیت و قانون تنظیم خانواده که از میانه دهه ۶۰ در کشور در دستور کار قرار گرفت، نرخ باروری از ۶/۵ فرزند به ازای هر زن در سال ۶۵ به ۲/۱ فرزند به ازای هر زن در سال ۹۵ و تا پایان سال ۹۹ به ۱/۶ فرزند به ازای هر زن سقوط کرد و این روند نزولی همچنان تداوم خواهد داشت. این در حالی است که حداقل میزان نرخ باروری برای ثابت ماندن جمعیت یا همان نرخ جایگزینی ۲/۱ تا ۲/۲ فرزند به ازای هر زن است.

 

از سوی دیگر نرخ رشد جمعیت کشور از ۳/۹ درصد در سال ۶۵ به ۱/۲۴ درصد در سال ۹۵ تنزل پیدا کرد. در ادامه و در شرایط کنونی تا پایان سال ۱۳۹۹ نرخ رشد جمعیت کشور برای نخستین بار در تاریخ ایران به کمتر از ۰/۷ درصد سقوط کرده است. با ادامه این روند تا دو دهه آینده و در سال ۱۴۲۰ نرخ رشد جمعیت کل کشور صفر خواهد شد. بر اساس الگوی پیش‌بینی جمعیت توسط صندوق جمعیت سازمان ملل متحد و در صورت تداوم روند کنونی، ایران از سال ۱۴۲۰ در مسیر کاهش جمعیت قرار خواهد گرفت و سالانه از جمعیت کل کشور کاسته خواهد شد.

 

سونامی پیری یکی از چالش‌برانگیز‌ترین تبعات کاهش نرخ رشد جمعیت و کاهش باروری در جامعه است. نرخ رشد جمعیت سالمندان کشور بیش از سه برابر میانگین نرخ رشد جمعیت کل کشور است و این یعنی زنگ خطر سالمندی جمعیت در ایران به صدا درآمده است و باید به زودی منتظر پدیده‌ای تحت عنوان سونامی سالمندی در ایران باشیم. همین آمار‌ها حاکی از آن هستند که طی حدود ۲۰ سال آینده، نسبت نرخ رشد جمعیت سالمندان به نرخ رشد جمعیت کل کشور، ۱۶ به یک خواهد بود.

 

پیری جمعیت جامعه به دو دلیل مهم چالش‌برانگیز و نگران‌کننده است. نخست اینکه سالمندان جامعه از عرصه تولید و ارزش‌آفرینی خارج شده و خود نیازمند خدمات اجتماعی هستند که این خدمات بار هزینه‌ای را به جامعه تحمیل می‌کند. از سوی دیگر بر هم خوردن توازن و تعادل میان جمعیت جوان و مولد با جمعیت پیر و مصرف‌کننده موجب می‌شود تا نیرویی برای تولید نداشته باشیم و این مسئله علاوه بر چالش‌های اجتماعی، اقتصادی برای جامعه موجب خواهد شد منابع برای تأمین اجتماعی و هزینه‌های خدمات به سالمندان کاهش یافته و خیل عظیم جمعیت دهه شصتی‌ها که در دوران مختلف زندگی خود چه برای تحصیل، چه برای اشتغال و چه ازدواج با چالش مواجه بودند، در ایام پیری و سالمندی هم با چالش‌هایی نظیر تنهایی و فقدان حمایت‌های اجتماعی اقتصادی مواجه شوند. افرادی که آمار قابل توجهی از آن‌ها از قطار ازدواج و تشکیل خانواده جا مانده‌اند و سال‌های سالمندی و پایانی عمر خود را باید در خانه‌های سالمندان بگذرانند آن هم مشروط بر آنکه بتوانند از پس هزینه‌های این زندگی بربیایند. اما از آنجا که آمار کلی جوانان جامعه در دهه‌های آینده کاهش یافته و نسبت جمعیتی آن‌ها با سالمندان و سایر گروه‌های سنی به‌هم می‌خورد، اساساً نیرویی برای کار، چرخاندن چرخ‌های تولید و ارائه خدمات به سایر گروه‌های سنی به ویژه گروه سنی سالمند وجود ندارد.

 

به اعتقاد کارشناسان حوزه جمعیت، پنجره جمعیتی کشور فقط نزدیک به یک دهه دیگر باز است و پس از بسته شدن پنجره جمعیتی دیگر هیچ چاره‌ای برای اصلاح رشد جمعیت نیست. در این میان خلأ قوانین جامعی برای حمایت از رشد جمعیت کار را سخت‌تر می‌کند، اما برای پیشگیری از سقوط در سیاه‌چاله پیری و رشد منفی جمعیت باید به دور از شعار و هیجان، کاری کرد.

 

نرخ رشد جمعیت در سال ۹۹ به شش‌دهم درصد رسیده و این امر حاکی از آن است که در حال افول جمعیتی و گذار از جوانی به سالخوردگی هستیم و این موضوع بسیار خطرناک است؛ بر اساس آمار‌های رسمی و گزارش سازمان ثبت احوال، در سال ۱۳۹۸ در کشور ۱۷۰ هزار نوزاد کمتر از سال ۱۳۹۷ به دنیا آمده است و در سال ۹۹ نسبت به ۹۸، حدود ۸۰ هزار نوزاد کمتر متولد شده است، وضعیت باروری و فرزندآوری در کشور به‌گونه‌ای است که زیر باروریِ سطح جانشینی جمعیت در کشور و حتی باروری سطح جانشینی متعارف است.

 

حدود سه دهه می‌شود که نرخ رشد جمعیت در کشور روند نزولی داشته است. این نرخ که در سال‌های اول انقلاب حدود ۳ درصد بود، از اواخر دهه ۶۰ نزولی شد و این رقم در ابتدای ورود به دهه ۸۰ به حدود ۱/۵ درصد رسید و در سال ۱۳۹۸ برای نخستین بار به کمتر از یک درصد رسید و در سال‌های نه‌چندان دور صفر خواهد شد!

 

مؤلفه‌ها و ویژگی‌های ساختار جمعیتی کشور در حال تغییر است. چند سالی می‌شود که روند پیر شدن جمعیت ایران آغاز شده و با سرعت به این سمت در حرکت است؛ در واقع در حال از دست دادن جوانیِ جمعیت هستیم! در

سال ۱۳۳۵ میانه سنی جمعیت ۲۰/۲ سال بوده و در سال ۹۵، میانه سنی حدود ۳۰ سال محاسبه شده است که نشان می‌دهد جمعیت ایران قریب به ۱۰ سال پیرتر شده است؛ با افزایش روند سالخوردگی و سالمندی، جمعیت کشور نیاز به مراقبت و هزینه بیشتری دارد.

در کشور‌هایی که میزان باروری کم و جمعیت به سمت سالخوردگی می‌رود، به مرور زمان میزان مرگ و میر زیاد می‌شود. ما نیز از سال ۱۳۹۵ به بعد شاهد افزایش میزان مرگ و میر در ایران هستیم به طوری که در سال ۱۳۹۵ میزان مرگ و میر حدود ۴/۶ در هزار بوده، اما در سال ۱۳۹۸ این رقم به ۴/۸ در هزار رسیده است؛ بنابراین مرگ و میر در حال افزایش است و یکی از دلایلی که باعث می‌شود رشد جمعیت به سمت صفر و منفی برود افزایش مرگ و میر است. بر این اساس در سال‌های ۱۴۲۰-۱۴۲۵ رشد جمعیت به صفر می‌رسد، اگرچه در یکی دو سال اخیر به دلیل بروز اپیدمی کرونا مقداری مرگ و میر زیاد شده و این افزایش مرگ و میر سرعت به صفر رسیدن را نزدیک می‌کند.

 

بالا‌ترین سهم جمعیت جوان در ایران از اواسط دهه ۸۰ بود. در جمعیت‌شناسی جمعیت زیر ۱۵ سال را جمعیت جوان می‌گویند. در سال ۱۳۶۵، ۴۶ درصد از جمعیت ایران جوان بودند، در صورتی که در حال حاضر ۲۳ درصد جمعیت ما جوان و زیر ۱۵ سال است. در سال ۱۳۶۵، سه درصد جمعیت سالخورده بود و اکنون بیش از ۸، ۹ درصد سالخورده هستند. در آن زمان از نظر سنی ۵۱ درصد جمعیت فعال بودند، اما در حال حاضر این رقم به نزدیک ۷۰ درصد رسیده است. یعنی در سال ۱۳۶۵جمعیت ما بسیار جوان بود و در حال حاضر جمعیت ما میانسال است. البته بر اساس تعاریف معمولاً به جامعه‌ای که بین ۷ تا ۱۴ درصد از جمعیت آن سالخورده باشند، مرحله اول سالخوردگی جمعیت و اگر این ارقام بین ۱۴ تا ۲۱ درصد باشد مرحله دوم سالخوردگی جمعیت و اگر بیش از ۲۱ درصد باشد را مرحله سوم سالخوردگی جمعیت می‌گویند. در حال حاضر بسیاری از کشور‌های اروپایی و ژاپن در مرحله سوم سالخوردگی جمعیت هستند. ایران هم چند سالی است که وارد مرحله اول شده و به مرور به سمت مرحله دوم و بعد از گذشت ۳۰ سال، به مرحله سوم خواهد رسید.

آخرین برآورد‌های نرخ باروری در سال ۱۳۹۸ نشان داد که جمعیت ۲۳ استان کشور کمتر از سطح جانشینی بوده است و تنها ۸ استان دارای نرخ باروری بالاتر از سطح جانشینی بوده‌اند.

 

آمار زنان در سن باروری که به سنین ۱۵ تا ۴۹ سال اشاره دارد، نشان می‌دهد که رشد این آمار تا سال ۱۴۰۸ متوقف می‌شود و بعد از آن با کاهش آمار زنان در سن باروری مواجه خواهیم بود.

 

خانم‌های در سن باروری در سال ۹۵، ۲۲ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر بوده‌اند و در سال ۱۳۹۹ به ۲۲ میلیون و ۹۰۰ هزار نفر رسیده‌اند؛ این آمار در نهایت تا سال ۱۴۰۸ به ۲۳ میلیون و ۴۷۰ رسیده و رشد آن متوقف خواهد شد!

 

از سوی دیگر آمار جوانان ۱۵ تا ۲۹ سال کشور که در سرشماری سال ۱۳۹۰، ۲۳ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر شمارش شده بود در سال ۱۳۹۵ به ۲۰ میلیون و ۵۰ هزار نفر کاهش و در سال ۹۹ به ۱۷ میلیون و ۸۲۷ هزار نفر رسیده که یک آمار کاهشی است؛ در خصوص سالمندان بالای ۶۰ سال، آمار‌ها نشان می‌دهد که در سال ۱۳۹۰، ۶ میلیون و ۲۰۵ هزار نفر سالمند داشته‌ایم که در سال ۱۳۹۵ به ۷ میلیون و ۴۱۴ هزار نفر و در سال ۱۳۹۹ به ۸ میلیون و ۵۴۲ هزار نفر افزایش پیدا کرده است، به‌عبارتی در سال ۹۹ سهم سالمندان بالای ۶۰ سال ۱۰/۲ درصد از جمعیت کل کشور برآورد شده است و ما از مرز ۱۰ درصد عبور کرده‌ایم! رشد جمعیت سالمندان هم ۳/۶۲ درصد برآورد شده است.