آداب و رسوم ماه رمضان در سفرنامه‌های خارجی/ روایت‌هایی از کمپفر، شاردن و دیپلمات‌های شرق و غرب

ماه رمضان، با تمام آداب و رسوم خاص خود، همواره مورد توجه مسافران خارجی بوده که در دوره‌های مختلف به ایران سفر کرده‌اند. از مستشرقانی مانند انگلبرت کمپفر که در دوران شاه عباس اول به ایران آمد، تا سر ژان شاردن، جهانگرد مشهور فرانسوی، و حتی نمایندگانی از ژاپن و فرانسه، همه در سفرنامه‌های خود به تشریح آداب روزه‌داری، مراسم شب‌های قدر، و ضیافت‌های عید فطر پرداخته‌اند.

در میان این سفرنامه‌ها؛ سفرنامه کمپفر نوشته انگلبرت کمپفر و سفرنامه شاردن اثر ژان شاردن به چشم می‌خورد.

خاطرات انگلبرت کمپفر، مستشرق آلمانی درباره ماه رمضان ایران

انگلبرت کمپفر، مستشرق آلمانی در سال ۱۶۸۳ میلادی و در زمان شاه عباس اول (۹۹۶-۱۰۳۸ هجری) از سوی دولت سوئد به عنوان سفیر به ایران آمد.

وی نزدیک به دو سال در ایران اقامت داشت و در بخشی از سفرنامه خود درباره مناسبت شب‌های قدر نوشته است: 

شب‌های قدر، یعنی ۱۹، ۲۱ و ۲۳ ماه رمضان؛ مردم در این شب‌ها که شب‌های استجابت دعا هستند، در مساجد یا در خانه‌ها به دعا و نیایش می‌پردازند.

وی همچنین درباره ماه رمضان و عید فطر نوشته است:

از اعیاد دینى، عید [پایان‏]ماه رمضان است که آن را فصل روزه می‌گویند، و ماه نهم سال در تقویم اسلامى است.

در این ماه بود که [به تصریح کتاب مقدس مسلمانان‏]قرآن بر حضرت محمد (ص) نازل شد.

در این ماه که رمضان خوانده می‌شود، مردم همه در روز می‌خوابند و هنگام عصر بلند می‌شوند.

هر روز غروب در مرکز شهر توپ می‌اندازند تا هنگام [افطار]را خبر بدهند.

مردم به شنیدن صداى توپ از خواب برمی‌خیزند و غذا می‌خورند و سپس به تلاوت قرآن و خواندن نماز مى‌‏پردازند.

در نیمه‏‌شب دوباره غذا می‌خورند و شب را به روز می‌‏رسانند، و با دمیدن سپیده صبح دوباره می‌خوابند.

زندگى آنها در سراسر این ماه بر این‏ روال است.

با سرآمدن فصل روزه‏‌دارى، مردم همه جمع می‌‏شوند و گویا به مدت سه روز ضیافت دارند.

خاطرات سر ژان شاردن، جهانگرد و فیلسوف بزرگ فرانسوی درباره ماه رمضان ایران

سر ژان شاردن، جهانگرد و فیلسوف بزرگ فرانسوی در ۱۶ نوامبر سال ۱۶۴۳ در پاریس به‌دنیا آمد. وی در سن ۲۲ سالگی تصمیم گرفت که نخستین سفر جهانگردی خود را از آسیا و هند شرقی آغاز کند که بیشترین تمایلش از این سفر، عشق به دیدن ایران بود.

براین اساس وی دوبار به ایران سفر کرد که بار اول ۶ سال و در مرتبه دوم چهار سال در ایران ماند و زبان فارسی را یاد گرفت.

شاردن نخستین جهانگرد اروپایی محسوب می‌شود که توانست زبان فارسی را یاد بگیرد، بخواند و بنویسد و نخستین کتابش را که مربوط به سفر‌های ایران بود در سال ۱۷۷۱ میلادی در پاریس منتشر کند.

در واقع در آن کتاب چگونگی مرگ شاه‌عباس دوم و بر تخت شاهی نشستن شاه صفی، پسر شاه‌عباس دوم را شرح می‌دهد.

سفرنامه شاردن از همان ابتدا شهرت و محبوبیت بسیاری میان اروپائیان پیدا کرد، چه در میان عامه کتابخوان که مایل به خواندن عجایب سرزمین‌های دور دست و افسانه‌ای مشرق زمین بودند و چه افرادی که نسبت به ویژگی‌های اقلیمی و اوضاع اقتصادی و روابط اجتماعی ممالک دیگر کنجکاوی و دقت نظر بیشتری داشتند. 

در بخشی از این سفرنامه درباره اهمیت ماه رمضان در دربار شاهان صفوی آمده است:

عصر روزی که برای به جا آوردن مراسم تودیع و خداحافظی نزد صدراعظم رفته، اظهار داشت که روز پیش یکی از حضرت شاه خبر آورده که معظم‌له به جای این‌که سفر قزوین را ادامه دهد، از میان راه بازگشته تا از طریق قم به شهرک تهران برود، و ماه رمضان را که ایام روزه‌داری است را در آن‌جا به سر برد.

در قسمت دیگری از سفرنامه شاردن با اشاره به هشتمین روز سفر خود به تاریخ قمری اشاره کرده و در ترسیم رفتار ایرانی‌ها در پایان ماه رمضان می‌نویسد: 

روز هشتم، برابر با ماه شوال، آخرین روز رمضان، ماه دیده شد و مردم به دیدن آن شادمان شدند. زیرا ماه روزه‌داریشان به پایان رسیده بود.

نکته جالب در سفرنامه شرق‌شناسان درباره ماه رمضان و آداب روزه‌داری رفتار‌های مردم در روزگاران گذشته در برخورد با این ماه است که از چشم تیزبین غربیان دور نمانده است و اگرچه آنها از این ماه اطلاعات زیادی نداشتند و بر طبق دریافت خود به تفسیر برخی احکام آن پرداخته‌اند.

خاطرات یوشیدا ماساهارو، نماینده‌ی ژاپن در ایران درباره ماه رمضان

یوشیدا ماساهارو، نماینده‌ی ژاپن در ایران در سال ۱۲۵۹ شمسی که در واقع نخستین فرستاده ژاپن به دربار ناصرالدین‌شاه محسوب می‌شد، درباره آداب و رسوم ماه رمضان نوشته است:

ایرانیان در این مدت به نماز، نیایش و عبادت خداوند می‌پردازند و اعتقاد دارند که در این ماه روزه فقط نخوردن و نیاشامیدن نیست؛ بلکه هر مؤمنی واجب است که چشم خود را از نامحرمان بپوشاند و در معاملات دروغ نگوید و غیبت نکند.

دیولافوا، کاوشگر فرانسوی نیز در ماه رمضان سال ۱۲۶۳ خورشیدی قصد داشت به مساجد و اماکن مذهبی اصفهان برود؛ اما گویا دینداران از وارد شدن او، که غیر مسلمان بود، جلوگیری کردند و درباره این موضوع نوشته است:

سه روز تا پایان ماه رمضان مانده بود و دیگر وقت آن بود که برویم و از مسجد‌ها و بنا‌های مذهبی و تاریخی اصفهان دیدن کنیم.

متأسفانه ظل‌السلطان، حکمران مقتدر اصفهان، در این روز‌ها سفر رفته بود و سردار میرزا تقی خان در غیاب او اداره‌ی امور را به عهده داشت.

او آن‌قدر قدرتمند نبود که بتواند به اولیای متعصب این بنا‌های مذهبی دستور دهد که اجازه‌ی ورود بدهند.

هانری دالمانی (Henry Rene D’Allemagne) فرانسوی نیز در سال ۱۲۸۶ شمسی درباره آداب ماه رمضان به بازار نظر افکنده و چنین آورده است:

در هر افطاری سینی‌های زولبیای گرم آنها به یک چشم به هم زدن خالی می‌شود. این دسر مخصوص ماه رمضان است.

کلارا کولیور رایس انگلیسی که در اواخر دوره قاجار به ایران سفر کرده بود درباره ماه رمضان می‌نویسد: 

در این روز‌ها بازار داد و ستد، قنادی‌ها، قصابی‌ها و شیرینی‌فروشی‌ها بسیار گرم است.

انتهای پیام/