آیت الله اعرافی به سال ۱۳۳۸ در شهر میبد در استان یزد متولد شد، پدرش آیت الله محمد ابراهیم اعرافی از علمای زاهد ،شجاع و از دوستان نزدیک امام خمینی (ره) بود، سالها قبل از انقلاب اسلامی با برپایی نماز جمعه و دعوت مردم به راهپیمایی نقش بسزایی در بیداری مردم میبد یزد و تربیت نسلی مومن ،عالم و انقلابی برای منطقه و کشور ایفا کرد.
مادر آیت الله علیرضا اعرافی نیز از فرزندان آیت الله شیخ کاظم ملک افضلی اردکانی (ره) از زنان مومن و پاکدامن روزگار بود که همگام و همراه پدرش درتربیت فرزندان و پیشبرد اهداف اسلامی کوشید.
وی پس از گذراندن روخوانی قرآن کریم ، ادبیات و احکام اولیه در دوران کودکی نزد پدر و اساتید دیگر در سال ۱۳۴۹ به قم هجرت کرد و دروس کلاسیک را پی گرفت و در سال ۱۳۵۰ دروس حوزه را آغاز و با ذوق و ذکاوت ذاتی و تلاش و کوشش تحسین برانگیز به سرعت دروس مقدماتی و دوره سطح حوزه را به پایان برد ، به گونهای که در سال ۱۳۵۶ در درس خارج فقه و اصول بزرگان حوزه حاضر شد آیت الله اعرافی از شخصیت های دینی و علمی است که مکتب اساتید بسیاری را در رشته های گوناگون درک و از محضر هریک از آنان خوشه چینی کرده است.
این استاد حوزه ، شاگرد اساتیدی چون آیت الله العظمی حاج شیخ مرتضی حائری(ره)،آیت الله العظمی فاضل لنکرانی(ره)،آیت الله العظمی وحید خراسانی آیت الله العظمی جواد تبریزی(ره) بود ، در درس تفسیر قرآن آیت الله میرزا علی مشکینی (ره) و هیئت علامه حسن زاده آملی شرکت جست و کتابهای فلسفتنا و اقتصادنا شهید صدر(ره) را نزد آیت الله سیدکاظم حائری فراگرفت.
آیت الله اعرافی که طی سالهای تحصیل از شرکت در دروس فلسفی بازنماند، اسفار اربعه ،برهان شفا،فصول الحکم و تمهید القواعد را نزد آیت الله العظمی جوادی آملی و بخشی از اسفار را نزد آیت الله شهید مطهری(ره) آموخت و از علامه مصباح یزدی در مباحث فلسفه بهره برد و در تمام این سالها از حضور در پای درس اخلاق،اساتید اخلاق و مجالس اخلاقی آنان غفلت نکرد و بر اساس همان سنت همیشگی حوزه در تحصیل همپای با تهذیب را نصب العین قرار داد و بر محاسبه و مراقبه در گفتار و رفتار و تاسی بر سیره بزرگان در اخلاق به ویژه پدر بزرگوارش کوشید.
شاگردی آیت الله اعرافی در برابر این قله های علم و تقوا در روزگار خود و آشنایی او با افکار و اندیشه ها ، سبک و سیره آنان از آیات قرآن و کلام اهل بیت علیهم السلام فضای فکری و اخلاقی او را چنان شکل داد تا بتواند در مرحله نوین ورود حوزههای علمی به جهان نو ، با دستی پر به سراغ مباحث اجتماعی و پدیدهای نوظهور در عرصه اندیشه و علم گام بگذارد، در این مسیر فراگیری زبان های عربی و انگلیسی و مطالعات فراوان او در رشته های ریاضی و فلسفه غرب ، علوم انسانی و اجتماعی و کتبی که نوعا در حوزه متداول نبوده است کمک شایانی به او در درک درست از فضای جدید جامعه شد، با این همه شرکت او در دوره تحقیقاتی تعلیم و تربیت و علوم انسانی دفتر همکاری حوزه و دانشگاه (پژوهشگاه حوزه و ودانشگاه) او را به رسیدن الگویی در چگونگی برخورد ،نقد و یا گفتگو با مکاتب و اندیشههای نوین کمک کرد و از همه مهمتر به شناخت و ارتباط با نسل جدید حوزه و دانشگاه رهنمون ساخت و در طول چهار دهه گذشته همواره با دانشگاههای داخل و خارج در عرصه بین الملل در ارتباط و در دانشگاههای گوناگون تدریس کرده است.
آیت الله اعرافی در زمان تحصیل در روزهای تعطیل خود به مباحثه تفسیر المیزان و نهج البلاغه و سایر کتب علمی پرداخت و منظومه فکری و علمی و اخلاقی خود را با نورانیت کلام وحی و اهل بیت علیهم السلام؛ منور کرد. سرانجام این حرکت فرهنگی و اجتماعی او به جهت دهی مطالعات و پژوهش های کتابخانه ای و میدانی در تعلیم و تربیت رساند و ضرورت و خلاء در این بخش او بر آن داشت که با نوآوری و تطبیق مباحث موجود در کتب قدما با مباحث امروزی به تدریس فقه التربیه پرداخته و در زمینه علوم انسانی و فلسفه آن و به ویژه حوزه علوم تربیتی و فلسفه تربیتی ، ابواب جدید فقهی از جمله فقه تربیتی ، فقه روابط اجتماعی ، فقه اخلاق را پایه ریزی کند، به گونه ای که جایزه علوم انسانی کشور به او اعطاء شد . این جهت دهی سالها تحقیق و تبلیغ و تدریس در حالی صورت گرفت که وی در عرصه تدریس ، تدریس اسفار اربعه و خارج فقه و اصول را ادامه و با دارا بودن شاگردانی در فقه و اصول و فلسفه در زمره اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم قرار گیرد.
وی به دلیل مطالعات فراوان در علوم مختلف و مشاهده مراکز علمی و حوزوی در بسیاری از کشورهای جهان از نزدیک و حضور فعال در همایش ها و کنفرانس علمی و دینی بین المللی در کنار تسلط بر علوم حوزوی و تدریس سطوح عالی حوزه از معدود شخصیت های علمی و دینی است که در دوره گذار حوزه های علمیه به مقطعی جدید و ورود انقلاب اسلامی به دهه چهارم، یعنی دهه تقابل و تعامل گفتمان ها ، گفتمان ها و پدیده ها و نوفکری ، سیاسی و اجتماعی را رصد و آسیب شناسی و فرصت ها و تهدیدها را فهرست می کند . آثار و مسئولیت های علمی و اجرایی آیت ا… اعرافی به خوبی بیانگر جایگاه مذهبی ، مردمی ، علمی و اخلاقی ایشان است به گونه ای که او در عین قرار داشتن در جایگاه یکی از اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و ارتباط با فضلاء و روحانیون و بدنه حوزه و مؤسسات علمی ، در قم در جایگاه امام جمعه قم ارتباط تنگاتنگی با مردم داشته و در جایگاه ریاست جامعه المصطفی العالمیه یکی از بزرگترین مراکز علمی و پژوهشی جهان اسلام با نخبگان حوزوی و دانشگاهی ایران و جهان در ارتباط است.
آیت الله اعرافی که خود از خانه جهاد و اجتهاد برخاست و از همان دوران کودکی مبارزه پدر و حضور مبارزین نهضت را در منزل از نزدیک دید، در دوران نهضت همراهی و همگامی با مخالفان و مبارزان را تجربه کرد و در سن ۱۶ سالگی به زندان افتاد، پس از پیروزی انقلاب لحظه ای در دفاع از ارزشهای به دست آمده آرام ننشست . او در سالهای دفاع مقدس بارها در جبهه های جنگ حضور یافت و مشوق رزمندگان اسلام بود . با روحیه ولایت مداری در صحنه های سخت و دشوار ، در کنار مردم پاسدار خون شهداء و ارزشهای به دست آمده بوده و بر اساس تکلیف مداری ، هرگز از وظیفه ای که اسلام و انقلاب بر دوش او نهاده شانه خالی نکرده است .
تأکید بر ولایت فقیه، پاسداری از ارزشهای الهی و انسانی به دست آمده از خون شهداء ، احترام به مردم سالاری دینی و قانون و رأی مردم، رسیدگی به نابسامانی های اجتماعی چون بیکاری و تورم و رعایت اخلاق و ادب اسلامی در عرصه سیاست و …. از مبانی و دغدغه های سیاسی و اجتماعی ایشان است.
مسئولیت های اجرائی:
امامت جمعه شهر میبد و قم
رئیس جامعه المصطفی العالمیه
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی/ عضو حقیقی
پژوهشگاه حوزه و دانشگاه قم / پژوهشی- آموزشی- اجرایی/ رئیس/ سابقاً
پژوهشگاه حوزه و دانشگاه قم/ پژوهشی/ مدیر گروه علوم تربیتی/ معاون پژوهشی/ سابقاً
مرکز جهانی علوم اسلامی/ علمی- اجرایی/ رئیس/ سابقاً
شورای فرهنگ عمومی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی/ پژوهشی/ عضو
شورای فرهنگی- اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری/ پژوهشی- اجرایی/ عضو/ سابقاً
مؤسسه آموزشی- پژوهشی امام خمینی (ره) قم/ پژوهشی/ مدیر گروه علوم تربیتی/ سابقاً
مرکز جهانی علوم اسلامی و سازمان مدارس / علمی – اجرایی / عضو هیأت امناء/ سابقاً
مرکز خدمات حوزه های علمیه/ عضو هیئت مدیره
مؤسسه اشراق و عرفان/ مؤسس/ رئیس هیئت مدیره
کمسیون حوزه ای شورای عالی انقلاب فرهنگی/ عضو
حوزه علمیه برادران و خواهران میبد/ مسئول
دانشگاه پیام نور، دانشکده الهیات، دانشگاه علمی- کاربردی، علوم قرآنی و مرکز تحقیقات ژنتیک میبد/ عضو هیأت امناء
مؤسسه بین المللی هدی / اجرایی / عضو هیأت امناء/ سابقاً
حوزه علمیه قم / علمی اجرایی / معاون پژوهشی/ سابقاً
کنگره دینپژوهان کشور / پژوهشی / عضو/ سابقاً
فصلنامه حوزه و دانشگاه / اجرایی / مدیر مسئول
دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم / اجرایی / عضو هیأت امناء/ سابقاً
دو فصلنامه "جستارهای اقتصادی” / پژوهشی – اجرایی / مدیر مسئول
دو فصلنامه "تربیت اسلامی” / پژوهشی – اجرایی / مدیر مسئول
شورای پژوهشهای علمی کشور/ پژوهشی- اجرایی/ عضو/ سابقاً
هیأت امناء منطقه ٢ کشور / پژوهشی – اجرایی / عضو
جامعه مدرسین حوزه علمیه قم/ عضو
شورای عالی برنامه ریزی وزارت علوم/ عضو
سند چشم انداز آموزش و پرورش/ ناظر
موسسه اشراق و عرفان/ مؤسس/ رئیس هیأت مدیره
سوابق تحقیقاتی:
عنوان طرح تحقیقاتی / سمت در طرح
۱) طرح های خاتمه یافته
فلسفه تعلیم و تربیت / پژوهشگاه حوزه و دانشگاه / مؤلف
اهداف تعلیم و تربیت از دیدگاه اسلام / پژوهشگاه حوزه و دانشگاه / مجری
در باب استعداد آدمی / مجری
آراء تربیتی دانشمندان مسلمان جلد١ / پژوهشگاه حوزه و دانشگاه / مجری
آراء تربیتی دانشمندان مسلمان جلد٢ / پژوهشگاه حوزه و دانشگاه / مجری
آراء تربیتی دانشمندان مسلمان جلد٣ / پژوهشگاه حوزه و دانشگاه / مجری
آراء تربیتی دانشمندان مسلمان جلد۴ / پژوهشگاه حوزه و دانشگاه / مجری
سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (ع) جلد١ (تربیت فرزند) / پژوهشگاه حوزه و دانشگاه / مجری
سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (ع) جلد۲ (تربیت دینی) / پژوهشگاه حوزه و دانشگاه / مجری
سیره تربیتی پیامبر و ائمه (ع) جلد ۳ (تربیت اخلاقی) / پژوهشگاه حوزه و دانشگاه / مجری
سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (ع) جلد۴ (نگرشی بر آموزش با تاکید بر آموزش های دینی) / پژوهشگاه حوزه و دانشگاه / مجری
تقریرات درسهای فقه و اصول آیات حائری، وحید خراسانی، تبریزی، فاضل و مطهری (ره)
رساله قاعده تعویض سند (رجالی)/ مؤلف
کتاب الوصیه / مؤلف
مغنی اللبیب / تصحیح و تعلیقه
الجوهر النضید / تصحیح و تعلیقه
نهایه الحکمه / تعلیقه
اسفار جلد ۱/ تعلیقه
سفرنامه / مولف
فقه تربیتی جلد ۱ و ۲/ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه/ مولف
وحدت آرمانی نخبگان/ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه/ مولف.
فقه تربیتی؛ مبانی و پیشفرضها موسسه اشراق و عرفان/ مولف
فقه تربیتی؛ یادگیری علم و دین/ موسسه اشراق و عرفان/ مولف
وحدت حوزه و دانشگاه / موسسه اشراق و عرفان/ مولف
بررسی فقهی فلسفهورزی و فلسفهآموزی / از سری بحثهای فقه تربیتی۱/ موسسه اشراق و عرفان/ مولف
مجسمه و نقاشی / موسسه اشراق و عرفان/ مولف
قواعد فقهی جلد اول: تسبیب، اعانه بر اثم، اعانه بر برّ/ موسسه اشراق و عرفان/ مولف
احکام تربیت فرزند/ از سری بحثهای فقه تربیتی ۲/ موسسه اشراق و عرفان/ مولف
تربیت فرزند با رویکرد فقهی/ از سری بحثهای فقه تربیتی۳/ موسسه اشراق و عرفان/ مولف
درآمدی بر تفسیر تربیتی / از سری بحثهای تفسیر تربیتی قرآن کریم۱/ موسسه اشراق و عرفان/ مولف
ضمیر ناخودآگاه در قرآن/ از سری بحثهای تفسیر تربیتی قرآن کریم۲/ موسسه اشراق و عرفان/ مولف
نفاق شناسی/ موسسه اشراق و عرفان/ مولف
الفلسفه / موسسه اشراق و عرفان/ مولف
التصویر / موسسه اشراق و عرفان/ مولف
فقه التربیه الجزء الاول و الثانی/ الحضاره لبنان/ مولف
نقش تربیتی معلم / مشاور و ناظر
ارتباط معرفتی علوم تربیتی و اسلام / مشاور و ناظر
فلسفه تعلیم و تربیت جمهوری اسلامی/ مشاور و ناظر
مکاسب محرمه نوع دوم/ مشهور/ سلسله دروس
شاخصهای تربیت خانوادگی/ مرکز بررسیهای استراتژیک ریاست جمهوری/ مولف
۲) طرحهای در دست اجرا
فقه تربیتی جلد ۳و ۴ و ۵ و ۶/ مولف
فلسفه فقه/ مولف
فقه اخلاق/ مولف
هرمنوتیک/ مولف
فقه اقتصاد جلد / دوره ۱۲ جلدی / مولف
فقه عقیدتی جلد ۱ / مولف
اصول فقه جلد ۱ / مولف
فرهنگنامه سیره تربیتی پیامبر و ائمه(ع)/ مشاور و ناظر
۳) مقالات چاپ شده
بخشی از مقالات به قرار زیر است
دانش تربیت؛ وضعیت مطلوبِ علوم تربیتی؛ فصلنامه تخصصی اسلام و پژوهشهای تربیتی،موسسه اموزشی و پژوهشی امام خمینی، شماره ۶،پاییز و زمستان ۱۳۹۰، صص۵۷ ـ ۷۶ .
گسترش موضوع فقه نسبت به رفتارهای جوانحی؛ فصلنامه فقه(کاوشی نو در فقه اسلامی)،دفتر تبلیغات حوزه علیمه قم؛ شماره ۷۰ ، زمستان ۱۳۹۰ صص۸۷-۱۳۰٫
تاثیرات دانش فقه برمسائل دانش تربیت؛ دوفصلنامه علمی تخصصی پژوهشنامه فقهی؛مجتمع آموزش عالی فقه، جامعه المصطفی العالمیه، شماره ۵، پاییز ۱۳۹۰، صص۳-۳۴٫ تعریف تربیت و تطبیق آن بر حرکت فلسفی؛ دوفصلنامه علمی پژوهشی تربیت اسلامی؛ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه؛ بهار و تابستان ۱۳۹۱، ش ۱۴؛ صص۷-۲۸٫
بررسی فقهی ممنوعیت فلسفهورزی و فلسفهآموزی، پژوهشنامه نورحکمت، مجتمع آموزش عالی امام خمینی، جامعه المصطفی العالمیه؛ شماره ۴۰، تابستان ۱۳۹۱، صص ۵-۳۰٫
نمازآموزی به فرزندان؛ بررسی فقهی؛ فصلنامه علمی پژوهشی «پژوهشی در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی»؛ دانشگاه امام حسین(علیه السلام)، تهران (روند ارزیابی و چاپ)
تربیت اعتقادی فرزندان ؛ فصلنامه فقه(کاوشی نو در فقه اسلامی)،دفتر تبلیغات حوزه علیمه قم؛(روند ارزیابی و چاپ)
سوابق فعالیتهای آموزشی:
الف) ادبیات و منطق :
۱) صرف و نحو (کتاب های صرف ساده ، سیوطی ، مغنی)
۲) معانی و بیان ( مختصر و جواهر البلاغه)
۳) منطق (حاشیه ملا عبدالله ، المنطق مظفر ، الجوهر النضید )
* ارائه در حوزه
ب) فقه و اصول :
۱) شرح ۲) مکاسب ۳) اصول فقه ۴) رسائل
۵) حلقات شهید صدر ۶) کفایه
۷) خارج فقه ( کتاب های: قضاء ، شهادات ، حدود ، مکاسب محرمه ) از سال ۷۳ تاکنون.
۸) خارج فقه التربیه
۹) خارج اصول فقه ۱۰) مبانی اجتهاد
* ارائه دروس فوق در حوزه علمیه قم و دانشگاه قم
ج) فلسفه و عرفان :
۱) بدایه الحکمه ۲) نهایه الحکمه
۳) شرح اشارات ۴) اسفار
۵) تمهید القواعد ۶) شواهد الربوبیه
*ارائه در حوزه علمیه قم/ مرکز جهانی علوم اسلامی
د)تعلیم و تربیت و اخلاق و معارف :
۱) فلسفه تربیتی اسلام / مؤسسۀ امام خمینی (ره)
۲) تربیت اسلامی و تربیت در قرآن و روایات / مؤ سسۀ امام خمینی(ره) / دانشگاه تربیت مدرس تهران / دانشگاه تربیت معلم تهران / دانشگاه تهران / مراکز تخصصی حوزه علمیه قم / حوزه یزد و میبد / دوره های آموزشی معلّمان ودبیران آموزش و پرورش
۳) فلسفه اخلاق / مؤسسۀ امام خمینی (ره) / مراکز تخصصی حوزه علمیه قم
۴) دروس معارف / دانشگاه علامه طباطبائی
۵) دروس اخلاق / حوزه / مرکز جهانی / و سایر مراکز
هـ) تفسیر و نهج البلاغه:
دوره های آموزشی و سخنرانی
عناوین پایان نامه هایی که استاد راهنمای آن بودهاند:
١. میزان انطباق محتوا و اهداف کتب تعلیمات دینی مقطع راهنمایی / کارشناسی ارشد / ١٣٧۶
٢. انگیزش در اخلاق از دیدگاه قرآن کریم / کارشناسی ارشد / ١٣٧٧
٣. روشهای تربیتی انزوا و تبشیر در قرآن / کارشناسی ارشد / ١٣٧٧
۴. بررسی تطبیقی فطرت از دیدگاه شهید مطهری و استعداد از دیدگاه اسکفلر وپیامدهای آن / کارشناسی ارشد / ١٣٧٧
۵. بررسی ارتباط میان آموزه های حیاتی دانشآموزان آموزش و پرورش از منظر معرفت شناسی / دکتری / ١٣٧٩
۶. رابطه فقه و تربیت / کارشناسی ارشد / ١٣٧٩
٧. تاریخ تحول ادوار اجتهاد / کارشناسی ارشد / ١٣٧٩
٨. جایگاه عقل و دینشناسی علامه طباطبایی و اقتضائات آن در تربیت عقلانی / کارشناسی ارشد / ١٣٧٩
٩. آداب و شیوه های آموزشی در سیره معصومین (ع) / کارشناسی ارشد / ١٣٧٩
١٠. آرای تربیتی امام خمینی (ره) / کارشناسی ارشد / ١٣٧٩
١١. مبانی کلامی حکومت دینی / سطح ۴ حوزه / ١٣٨١
١٢. خانواده در اسلام / کارشناسی ارشد / ١٣٨٠
١٣. تربیت اول در قرآن / کارشناسی ارشد / ١٣٨٠
١۴. علیت گرایی، ریشه علل از دیدگاه اسلام / ١٣٧٩
١۵. اسلام و دموکراسی / کارشناسی ارشد / ١٣٧٩
١۶. تربیت اخلاقی در سیره معصومین(ع) / کارشناسی ارشد / ١٣٧٩
١٧. روشهای آسیب زا در تربیت اسلامی / کارشناسی ارشد / ١٣٧٩
اسامی و مشخصات جوایز علمی
١. کتاب «آراء دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن ج١» به عنوان کتاب برترحوزه در سال ١٣٧٧ رتبه اول را کسب کرد و لوح تقدیر و سکه دریافت نمود.
٢. کتاب «تربیت فرزند ( سیره تربیتی پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) ج١» / ناظر آقای علیرضا اعرافی / حائز رتبه برگزیده سومین دوره کنگره دین پژوهان کشور در سال ١٣٨٠
٣. کتاب «آراء دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن ج٣» ناظر آقای علیرضا اعرافی / حائز رتبه اول در بیست و یکمین دوره انتخاب کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در سال ١٣٨٢
کتاب فقه تربیتی جلد ۱و ۲ علیرضا اعرافی / کسب عنوان برگزیده پژوهش دینی سال ۸۷و۸۶ در جشنواره آئین تجلیل از پژوهشگران برتر حوزه دین