روز پنجم از دوره اخیر این جشنواره به طرز قابل تأملی این نقش را تصدیق کرد و گزیدهای چشمگیر از مستندهایی را به نمایش گذاشت که هر یک، سوژهای دشوار و ضروری را از زاویهای منحصربه فرد میکاویدند.
از گشت و گذار یک پیشکسوت رسانه در تاریخ پرالتهاب تا سکوت سنگین یک خانواده در سوگ، از فریاد علمی یک دانشمند برای زمین زخمی تا نالههای اقتصادی یک منطقه مرزی و در نهایت هیاهوی آرام یک تیم ورزشی برای به دست آوردن حق خود.
این پنج فیلم روی هم رفته نقشهای چند بعدی از دغدغههای ایرانی ارائه میدهند، حافظه، فقدان، عدالت، توسعه و هویت. نگاهی گذرا به هر یک از این آثار، نه تنها توانمندی سینمای مستند ایران که ژرفای مسائلی را که با آن دست به گریبان است، آشکار میسازد.
«همه چیز برای همیشه»، استحکام پژوهش در روایت یک پیشکسوت گمنام
فیلم «همه چیز برای همیشه» به عنوان یک مستند زندگینامهای تاریخی اثری استوار و متقن است که زندگی پرفرازونشیب نادر طالبزاده، فیلمساز پیشکسوت و نام آشنای کشور را روایت میکند. قدرت اصلی فیلم در انتخاب و تنظیم منابع پژوهشی آن نهفته است. فیلم به درستی بر دو ستون اصلی تکیه میزند، روایت صمیمی و اول شخص طالبزاده و آرشیوی غنی و دقیق از تصاویر تاریخی که از دههها فعالیت او در نقاط حساس جهان باقی مانده است. این ترکیب، هم صدای درونی سوژه را منتقل میکند و هم ادعاهای او را در بافتی مستند و قابل راستیآزمایی قرار میدهد. استفاده از مصاحبههای تکمیلی با هم عصران و همکاران بر عمق این بافت میافزاید.
اما فراتر از ثبت یک زندگی، فیلم پرسشی بنیادین را پی میگیرد، مسئولیت اجتماعی یک حرفهای رسانه در قبال حقیقت و جامعه چیست؟ طالبزاده در این فیلم نه به عنوان یک ناظر بیطرف که به عنوان یک «کنشگر رسانهای» تصویر میشود؛ کسی که دوربین را سلاحی در جبهه حق میداند از انقلاب ایران تا جنگ بوسنی. فیلم به خوبی نشان میدهد که او چگونه رسانه را «خدمت» و حتی «جهاد» میداند. صحنههای پایانی درباره غربت و بیمهری نسبت به او در سالیان آخر این پرسش را به شکلی تلخ به مخاطب امروز تحمیل میکند. جامعه فرهنگی ما امروز با خادمان دیروز خود چگونه رفتار میکند؟ اگرچه روایت مستند گاهی فرصت واکاوی عمیقتر برخی مقاطع را میگیرد، اما در مجموع پرترهای ماندگار و قابل تأمل از یک عمر زیست رسانهای متعهد ارائه میدهد.
«جای خالی فرهاد»: استعارهای ظریف از فراموشی و مراقبت
«جای خالی فرهاد» ساخته عطیه آرندی در ژانر مستند مشاهدهای اما با گرایشی قوی به نمادپردازی روایتی لطیف و دردناک از یک خانواده ایرانی است که پدرشان (فرهاد) در سوریه شهید شده اما مادر سالخورده خانواده به دلیل بیماری آلزایمر از این واقعیت آگاه نیست. دوربین با صبر و احترام، زندگی روزمره این خانواده را زیر نظر میگیرد و صحنههایی صمیمی از تلاش برای حفظ این راز بزرگ را ثبت میکند.
نقطه قوت درخشان فیلم، تبدیل «جاده» به یک استعاره مرکزی قدرتمند است. جادههای خاکی که خانواده در آنها تردد میکنند، نماد مسیر دشوار زندگی پس از فقدان، فاصلههای عاطفی و زمانی و سفر درونی هر یک از اعضا میان واقعیت و وانمود است. این نمادگرایی، فیلم را از یک گزارش شخصی به اثری با دلالتهای جهانی ارتقا میدهد. مادر مبتلا به آلزایمر نیز خود به نمادی چندلایه بدل میشود؛ هم زنی آسیبپذیر که نیاز به مراقبت دارد و هم استعارهای از حافظه تاریخی یک ملت که در خطر فراموشی است.
گریههای پنهانی نوهها، فشاری را نشان میدهد که نسل جدید برای حفاظت از این حافظه شکننده تحمل میکند.
فیلم با پایانبندی ظریفی که در آن مادر گویی حقیقت را درمییابد اما سکوت میکند، بر ابهام و پیچیدگی شرایط انسانی تأکید میگذارد. اگرچه میتوانست با نشان دادن حضور شهید در فضاهای عمومی (مثل عکس روی دیوار) بر بعد جمعی تراژدی تأکید بیشتری کند، اما همین اثر متمرکز و درونگرا، «جای خالی فرهاد» را به یکی از تأثیرگذارترین مستندهای مرتبط با مفهوم شهادت و سوگ تبدیل کرده است.
«خاک زخمی» پرسشگری علمی در میدان جنایت
این مستند نمونهای شاخص از یک مستند پژوهشی-افشاگرانه است. این فیلم داستان یک دانشمند زن ایرانی را دنبال میکند که با آزمایش خاک مناطق جنگی لبنان و فلسطین، به دنبال یافتن ردپای سلاحهای شیمیایی و تابشی مانند اورانیوم ضعیفشده است. فیلم از همان ابتدا با نماد «تپه عشق» پرسش خود را مطرح میکند: مسئولیت علم و دانشمندان در قبال جنایات زیستمحیطی که به نام امنیت رخ میدهد چیست؟
این اثر از گزارش صِرف فراتر رفته و خود را به یک سند دادگاهی بصری تبدیل میکند. ارائه دادههای علمی، نمونههای عینی از بمبهای استفادهشده و اشاره به بیماریهایی مانند سرطان در کودکان ساکن نزدیک پایگاههای نظامی، همگی برای اثبات یک ادعا و افشای یک جنایت سازماندهی شدهاند. شخصیت اصلی فیلم، نماد گذار از یک پژوهشگر آزمایشگاهی به یک کنشگر اجتماعی است؛ زنی که پلاکارد به دست، یافتههای علم را به خیابان و مجامع بینالمللی میبرد.
فیلم با فیلمبرداری خوب و موسیقی متن متناسب، فضایی جدی و هشداردهنده میآفریند. قدرت آن نه در ارائه پاسخهای ساده که در مطرح کردن پرسشی اخلاقی و فوری است: آیا سکوت علم در برابر چنین شواهدی، نوعی همدستی نیست؟ «خاک زخمی» مستندی ضروری و بیپروا است که مرزهای جغرافیایی را درمینوردد و از زمین به عنوان قربانی خاموش جنگ دفاع میکند.
«من تروریست نیستم»، بیانیهای تصویری بر زخم محرومیت
این مستند، با تمرکز بر منطقه سیستان و بلوچستان و شهر چابهار، وارد عرصهای حساس و مهم میشود: بررسی ارتباط چرخه معیوب فقر، بیکاری و ناامنی. فیلم در ژانر مستند اجتماعی کنشگرا قرار میگیرد و هدف آشکار آن، آگاهیبخشی و جلب توجه به معضلات این منطقه است.
نقطه قوت فیلم، جسارت در انتخاب موضوع و تلاش برای شکستن کلیشههاست. فیلم نشان میدهد که پدیدههایی مانند قاچاق سوخت، اغلب نه از سر میل که از سر ضرورت معیشتی رخ میدهند. همچنین با معرفی سرمایهگذاران بومی و غیربومی که با وجود مخاطرات، پروژههایی مانند مجتمعهای گردشگری را پیش میبرند، تصویری امیدوارکننده و سازنده ارائه میدهد. این نگاه، توسعه را به عنوان تنها پادزهر واقعی برای خشونت مطرح میکند.
با این حال، ضعف اصلی فیلم که به آن اشاره شده، سطحینگری و بیانیهای بودن آن است. فیلم بیشتر علائم بیماری را نشان میدهد تا به ریشههای تاریخی، اجتماعی و سیاسی آن بپردازد. گفتگوها کلی هستند و کمتر به جزئیات ملموس و تجربیات شخصی عمیق میشوند. این امر از پتانسیل اثرگذاری اجتماعی فیلم میکاهد، چرا که مخاطب را با درکی سادهانگارانه تنها میگذارد. «من تروریست نیستم» گام اولیهای ارزشمند و شجاعانه است، اما برای ایجاد تغییر ملموس، نیاز به واکاوی عمیقتر و ارائه تحلیلی چندبعدیتر داشت.
«رویای ناتمام» نگاه از درون به ورزش قهرمانی
این مستند، با اتخاذ رویکرد مشاهدهای مشارکتی، موفق شده تصویری صمیمی و بیواسطه از اردوی تیم ملی فوتسال بانوان ایران ارائه دهد. حضور طولانی مدت تیم سازنده در کنار بازیکنان، امکان ثبت لحظات ناب و خصوصی—از شادیها و دوستیها تا اضطراب «خط خوردن» و فشار روانی—را فراهم کرده است. این دستاوردی بزرگ است که مخاطب را به قلب حقیقت میبرد.
نوآوری اصلی فیلم در انتخاب زاویه دید است. تمرکز بر فرآیند دشوار قهرمانی به جای نتیجه نهایی و نمایش موانع اجتماعی و خانوادگی که این ورزشکاران در کنار موانع ورزشی از سر میگذرانند، روایتی تازه و انسانی از ورزش زنان ارائه میدهد. صحنههای درگیری و گفتگو درباره مخالفت خانوادهها، موضوعی را پیش میکشد که کمتر در رسانههای عمومی به آن پرداخته میشود.
اما همین همذاتپنداری شدید، گاه به یکسویگی در روایت منجر شده است. فیلم در مواجهه با دلایل مخالفت خانوادهها، کمتر به واکاوی علل فرهنگی، اقتصادی یا امنیتی میپردازد و ترجیح میدهد موضعی سرزنشگرانه اتخاذ کند.
این نگاه، اگرچه ممکن است با احساسات بخشی از مخاطب همسو باشد، اما از قدرت اثر به عنوان یک تحلیل جامع میکاهد. با این حال، در مجموع، «رویای ناتمام» مستندی مهم و خستهناشدنی است که غرور ناشی از قهرمانی را با درکی عمیق از بهای آن درهم میآمیزد.
روز پنجم جشنواره سینما حقیقت، نمایشی چشمگیر از توانمندی و تنوع سینمای مستند ایران بود. این پنج فیلم، هر یک به شیوهای متفاوت، وظیفه مستند را به عنوان آیینه جامعه و چراغ پرسشگری به انجام رساندند. آنها از ثبت صِرف فراتر رفتند و وارد عرصه تحلیل، استعارهپردازی، افشاگری و کنشگری شدند.
آنچه این مجموعه را قابل تأمل میکند، تکمیلکنندگی غیرمستقیم آنهاست. «همه چیز برای همیشه» به گذشته و حافظه جمعی میپردازد، «جای خالی فرهاد» به سیاست مراقبت از این حافظه در دل خانواده، «خاک زخمی» به زخمهای ماندگار بر پیکر زمین، «من تروریست نیستم» به زخمهای توسعهنیافتگی بر پیکر اجتماع و «رویای ناتمام» به مبارزه برای شکوفایی و هویت. در کنار هم آنها تصویری چندوجهی از جامعهای در حال گذار، مقاوم و پرابهام ترسیم میکنند. جشنواره «سینما حقیقت» با گردآوری چنین آثاری، یک بار دیگر ثابت کرد که سینمای مستند، حیاتیترین و شجاعترین جریان هنری در مواجهه با پیچیدگیهای ایران امروز است.
انتهای پیام/